Co to są głoski? Czym różnią się od liter? Przykłady i ćwiczenia 

Wyjaśniamy, jakie są głoski w języku polskim i jak odróżnić głoskę od litery. Ta wiedza pomoże w treningu głoskowania, czyli dzielenia słowa na głoski. To ma ogromne znaczenie dla nauki czytania. Przekonaj się, że rozpoznawanie głosek i podział słów na głoski może być łatwy. 

Spis treści:

• Co to są głoski? Czym różnią się od liter?
• Jak liczyć głoski?
• Podział głosek 
• Głoski: przykłady ćwiczeń

Co to są głoski? Czym różnią się od liter?

Głoski to najmniejsze, niepodzielne dźwięki mowy. Najprościej można powiedzieć, że głoska jest dźwiękiem, a litera zapisem graficznym. Głoska od litery różni się tym, że głoskę słyszymy i wymawiamy, a literę widzimy i zapisujemy.

Wszystkie głoski występujące w języku polskim to:

• samogłoski: a, ą e, ę, i, o, u, y, 
• spółgłoski:  b, c, ć, cz, d, dz, dż, dź, f, g, h, j, k, l, ł, m, n, ń, p, r, s, ś, sz, t, w, z, ż, ź.

Przykłady głosek

Przykładowy podział na głoski warto zacząć od krótkich słów, np.

• dom: d – o – m (3 głoski: d, o, m),
• miś: m – i – ś (3 głoski: m, i, ś),
• kot: k – o – t (3 głoski: k, o, t),
• mama: m – a – m – a (4 głoski: m, a, m, a),
• kotek: k – o – t – e – k (5 głosek: k, o, t, e, k).

Kiedy widzimy, że podział na głoski idzie dziecku coraz lepiej, można sięgać po coraz trudniejsze przykłady. Na przykład takie, w których liczba głosek wcale nie będzie równa liczbie liter. 

Jak liczyć głoski?

Bywa, że głoska odpowiada literze, np. w wyrazie „moneta” – jest 6 głosek i 6 liter. Czasami jednak jedna głoska zapisywana jest za pomocą dwóch liter, czyli jest tzw. dwuznakiem. Na przykład w wyrazie „deszcz” mamy 4 głoski („d”, „e”, „sz”, „cz”), ale liter jest 6. W tym wyrazie znajdują się dwie głoski, które są dwuznakami. Wszystkie dwuznaki w języku polskim to: „sz”, „rz”, „cz”, „dż”, „dź” oraz „ch”.
 
Przykłady wyrazów, w których liczba głosek jest inna niż liczba sylab:

• dach: d – a – ch (3 głoski: d, a, ch; 4 litery: d, a, c, h),
• szum: sz – u – m (3 głoski: sz, u, m; 4 litery: s, z, u, m),
• rzeczka: rz – e – cz – k – a (5 głosek: rz, e, cz, k, a; 7 liter: r, z, e, c, z, k, a),
• czapeczka: cz – a – p – e – cz – k – a (7 głosek: cz, a, p, e, cz, k, a; 9 liter: c, z, a, p, e, c, z, k, a). 

Kłopot z podziałem na głoski mogą sprawiać wyrazy, które zawierają głoskę „i”. Zależy bowiem kiedy występuje „i” oraz jaką funkcję pełni w danym wyrazie.

Głoska „i” zawsze pełni funkcję zmiękczającą, ale jeśli występuje pomiędzy spółgłoskami i słychać ją wyraźnie – traktujemy ją jako głoskę. Tak jest w poniższych przykładach:

• wigwam: w – i – g – w – a – m (6 głosek: w, i, g, w, a, m; 6 liter: w, i, g, w, a, m),
• bilet: b – i – l – e – t (5 głosek: b, i, l, e, t; 5 liter: b, i, l, e, t),
• wizyta: w – i – z – y – t – a (6 głosek: w, i, z, y, t, a; 6 liter: w, i, z, y, t, a),
• pingwin: p – i – n – g – w – i – n (7 głosek: p, i, n, g, w, i, n; 7 liter: p, i, n, g, w, i, n).

Może być jednak tak, że „i” nie jest samodzielną głoską, ponieważ występuje między spółgłoską a samogłoską i jej rola polega jedynie na zmiękczaniu spółgłoski, np.:

• biega: b’ – e – g – a (4 głoski: b’, e, g, a; 5 liter: b, i, e, g, a),
• sięga: s’ – ę – g – a (4 głoski: s’, ę, g, a; 5 liter: s, i, ę, g, a),
• tysiąc: t – y – s’ – ą – c (5 głosek: t, y, s’, ą, c; 6 liter: t, y, s, i, ą, c),
• miesiąc: m’ – e – s’ – ą – c (5 głosek: m’, e, s’, ą, c’; 7 liter: m, i, e, s, i, ą, c). 

Bodaj najtrudniejsze przykłady wyrazów do podziału na głoski to takie, wśród których występują zarówno dwuznaki, jak i „i” niebędące samodzielną głoską, np.:

• dźwięk: dź – w’ – ę – k (4 głoski: dź, w’, ę, k; 6 liter: d, ź, w, i, ę, k),
• wierzgać: w’ – e – rz – g – a – ć (6 głosek: w’, e, rz, g, a, ć; 8 liter: w, i, e, r, z , g, a, ć),
• dźganie: dź – g – a – n’ – e (5 głosek: dź, g, a n’, e; 7 liter: d, ź, g, a, n, i, e),
• pieczenie: p’ – e – cz – e – n’ – e (6 głosek: p’, e, cz, e, n’, e; 9 liter: p, i, e, c, z, e, n, i, e). 

Podział głosek w języku polskim

Wszystkie głoski, które występują w języku polskim, dzielą się na kilka kategorii. 

Podział głosek wynika z tego, jak podczas ich wymawiania układają się narządy mowy. Chodzi o:

•  głoski dźwięczne i bezdźwięczne,
•  głoski miękkie i twarde,
•  głoski ustne i nosowe.

Przypatrzmy się poszczególnym grupom głosek.

• głoski dźwięczne – takie, przy których artykulacji czujemy drgania na wysokości krtani; głoski dźwięczne to wszystkie samogłoski oraz spółgłoski b, d, dz, dż, dź, g, j, l, ł, m, n, ń, r, w, z, ż, ź;
• głoski bezdźwięczne – artykulacja ich nie wywołuje drgań (c, ć, f, p, t, s, ś, cz, sz, ś, k, ch/h);
• głoski twarde – to takie, które podczas artykulacji nie wywołują unoszenia języka, pozostaje on na dnie jamy ustnej; znaczna większość polskich głosek jest twarda;
• głoski miękkie – artykułując je, środkowa część języka unosi się w kierunku podniebienia twardego; głoski miękkie to: ć, dź, ś, ź, ń oraz j. Są też głoski zmiękczone (p', b', f', w', m', l', k', g', ch', h');
• głoski ustne – to takie, przy których wymawianiu języczek podniebienny jest podniesiony i umożliwia swobodny przepływ powietrza do jamy ustnej; większość głosek w języku polskim to głoski ustne (z wyjątkiem 6 głosek nosowych opisanych niżej);
• głoski nosowe – przy ich wymawianiu języczek podniebienny jest opuszczony i tylko część  powietrza wpływa do jamy ustnej, a część do jamy nosowej; głoski nosowe to: ą, ę, m, mi, n oraz ni.

Głoski: przykłady ćwiczeń

Nauka podziału na głoski przyniesie pożądane efekty, gdy dziecko będzie ćwiczyć podział na wyrazach, które zna i lubi. Im więcej czasu poświęcimy na trening utrwalenia tego, co to są głoski – tym mniej problemów sprawiać będzie podział na głoski i litery.

By ćwiczyć słuch fonematyczny dziecka, warto jak najczęściej bawić się w dzielenie wyrazów nie tylko na głoski i litery, ale też na sylaby. Wbrew pozorom, dobrze, gdy dzielenie na sylaby utrwalają sobie nie tylko dzieci w wieku przedszkolnym, ale i starsi uczniowie.
 
Ćwiczenie 1. Podziel na sylaby wyrazy:

• dom, kot, brat, płot, grzmot, świst,
• mama, lalka, domek, ciastko, sernik,
• mamusia, laleczka, ciasteczko, gałązka.

 
Ćwiczenie 2. Przeliteruj dziecku wybrane słowo i niech maluch zgadnie co to za wyraz, np.:
 

• m – a – m – a (mama),
• p – i – e – s – e – k (piesek),
• sz – a – r – l – o – t – k – a (szarlotka).

 
Ćwiczenie 3. Podziel słowo na głoski, a dziecko niech zgadnie co to za wyraz:
 

• cz – a – s (czas),
• m’ – a – s – t – o (miasto),
• p’ – e – r – n – i – cz – e – k (pierniczek).

 
Ćwiczenie 4. Podaj 3 wyrazy jednosylabowe i sprawdź, ile mają głosek, a ile liter, np.:
 

• most: m – o – s – t (4 głoski i 4 litery: m, o, s, t),
• płot: p – ł – o – t (4 głoski i 4 litery: p, ł, o, t),
• koń: k – o – ń (3 głoski i 3 litery: k, o, ń),
• kosz: k – o – sz (3 głoski i 4 litery: k, o, s, z),
• szok: sz – o – k (3 głoski i 4 litery: s, z, o, k),
• szczur: sz – cz – u – r (4 głoski i 6 liter: s, z, c, z, u, r).

 
Ćwiczenie 5. Podaj 3 wyrazy 2-sylabowe i sprawdź, ile mają głosek, a ile liter, np.:
 

• tut – aj: t – u – t – a – j (5 głosek, 5 liter),
• pie – sek: p’ – e – s – e – k (5 głosek, 6 liter),
• śnie – żek: ś – n’ – e – ż – e – k (6 głosek, 7 liter),
• pier – nik: p’ – e – r – n – i – k (6 głosek, 7 liter),
• gwiazdka: g – w’ – a – z – d – k – a (7 głosek, 8 liter).

 
Ćwiczenie 6. Wymyśl po jednym wyrazie jedno-, dwu- i trzysylabowym, a następnie podziel je na głoski i litery, np.:
 

• dom: d – o – m (3 głoski, 3 litery: d, o, m),
• do – mek: d – o – m – e – k (5 głosek, 5 liter: d, o, m, e, k),
• do – me – czek: d – o – m – e – cz – e – k (7 głosek, 8 liter: d, o, m, e, c, z, e, k)

 
Ćwiczenie 7. Podzielcie na sylaby, głoski i litery imiona osób z waszej rodziny lub z grona przyjaciół. 
 
Po serii tego typu ćwiczeń szukajcie własnych przykładów słów, których liczby sylab, liter i głosek różnią się od siebie.

Zobacz także:

• Słuch fonematyczny: co to jest, jak go rozwijać?
• Nauka czytania metodą ślizgania: wstęp do płynnego czytania
• Wady wymowy u dziecka: skąd się biorą, czy to wina rodziców?