Czasownik: co to za część mowy, na jakie pytania odpowiada? [odmiana, przykłady]

Sama myśl o informacjach na temat czasownika przyprawia o zawrót głowy? Spokojnie. To tylko pozornie jedna z trudniejszych części mowy. Wszystkie tajemnice czasowników da się poznać, zrozumieć i zapamiętać. Zarówno jeśli chodzi o rodzaje, tryby i formy. 

Spis treści:

• Co to jest czasownik? 
• Na jakie pytania odpowiada czasownik? 
• Odmiana czasownika, przez co odmieniają się czasowniki
• Czasowniki osobowe i nieosobowe
• Czasowniki dokonane i niedokonane

Co to jest czasownik?

Czasownik to część mowy, dzięki której nazywamy czynności i stany. Można spotkać się również z informacją, że za pomocą czasownika można także nazywać wydarzenia.

Przykłady czasownika w zdaniu:

• Idę do domu.
• Pomalowałam ściany na niebiesko.
• Upieczesz te pyszne pierniczki?
• Ania prawie zwariowała ze szczęścia.
• Dziecko gorączkowało cały wieczór.
• Kuba zbladł jak ściana.

Jak widać – czasowniki rzeczywiście mogą oznaczać zarówno czynności (idę, pomalowałam, upieczesz), jak i stany (zwariowała, gorączkowało, zbladł).

Na jakie pytania odpowiada czasownik?

Najprościej mówiąc, czasownik odpowiada na pytania:
 

• Co robi?
• Co się z nim dzieje?

Tak naprawdę jednak czasowniki odpowiadają na dużo więcej pytań.

Pytania o czynność mogą przecież brzmieć:
 

• co robi? co robię? co robisz? co robimy? co robicie? co robią? (przykłady: idzie, idę, idziesz, idziemy, idziecie, idą)
• co zrobił? co zrobiła? co zrobiło? co zrobiłem? co zrobili? co zrobiliśmy? co zrobiliście? (przykłady: szedł, szła, szło, szedłem, szłam, szliśmy, szliście, szli)
• co zrobi? co zrobię? co zrobisz? co zrobimy? co zrobicie? co zrobią? co zrobimy? co zrobicie? (przykłady: pójdzie, pójdę, pójdziesz, pójdziemy, pójdziecie, pójdą)

Jeśli chodzi o pytania czasownika o stan, mogą brzmieć nie tylko „co się z nim dzieje”, ale też:
 

• co dzieje się ze mną, tobą, nią, nami, wami, nimi (lubię, lubisz, lubi, lubimy, lubicie, lubią)
• co działo się ze mną, tobą, nią, nami, wami, nimi (lubiłam/lubiłem, lubiłeś, lubiła/lubił/lubiło, lubiliśmy, lubiliście, lubili)
• co będzie się działo ze mną, tobą, nią, nami, wami, nimi (polubię, polubisz, polubi, polubimy, polubicie, polubią).

Do form czasownika wrócimy jeszcze, omawiając jego odmianę.

Odmiana czasownika, przez co odmieniają się czasowniki?

W języku polskim czasowniki odmieniają się przez:
 

• rodzaje
  
  w liczbie pojedynczej:
  - męski, np. upiekł, biegł, płakał (on)
  - żeński, np. upiekła, biegła, płakała (ona)
  - nijaki, np. upiekło, biegło, płakało (ono)
  
  w liczbie mnogiej:
  - męskoosobowy, np. upiekli, biegli, płakali (oni)
  - niemęskoosobowy, no. upiekły, biegły, płakały (one)

• liczby
  - pojedynczą, np. upiekł
  - mnogą, np. upiekli

• osoby 
  
  w liczbie pojedynczej:
  1. os. ja (upiekłam)
  2. os. ty (upiekłeś)
  3. os. on/ona/ono (upiekł/upiekła/upiekło)
  
  w liczbie mnogiej:
  1. os. ​my (upiekliśmy)
  2. os. wy (upiekliście)
  3. os. oni/one (upiekli/upiekły)

• strony
  
  - czynną – wskazująca na czynność, np. lubię, fotografuję, piecze
  - bierną – wskazującą na stan, np. lubiany, fotografowany, pieczony
  - zwrotną – z „się”, np. pobrudziłam się, obudziłeś się, zmęczyli się

• tryby
  
  - oznajmujący – np. pobiegłeś, zaśpiewali, kocham;
  - rozkazujący – np. biegnij, zaśpiewaj, kochaj
  - przypuszczający – np. biegłbyś? śpiewałaby? pokochałoby?

• czasy
  
  - teraźniejszy – np. kocham,
  - przeszły – np. kochał,
  - przyszły – pokocha lub będzie kochał.
  
  Uwaga: w czasie przyszłym możemy mieć do czynienia: 
  - z prostą formą czasownika (Ania może jeszcze kiedyś pokocha zwierzęta)
  - ze złożoną formą czasownika (On na pewno będzie kochał swoje dziecko najbardziej na świecie)

Czasowniki osobowe i nieosobowe

Czasowniki dzielą się na osobowe i nieosobowe.

Czasownik osobowy

To czasownik, który wskazuje na to, kto jest wykonawcą czynności lub kogo dotyczy stan, w którym się znajduje, np. ja (lubię), ty (lubisz), on/ona/ono (lubi), my (lubimy), wy (lubicie), oni (lubią). W oparciu o przykłady poniższych zdań – łatwo domyślić się kto coś w nich robił, robi lub zrobi.

Przykłady czasowników osobowych:

• Lubię listopadowe wieczory (ja lubię)
• Piotr zapomniał telefonu (Piotr zapomniał)
• Mama wybiera się tam jutro (mama wybiera się)

Czasownik nieosobowy

Możliwe są zdania, w których czasowniki nie informują nas o tym, kto jest wykonawcą czynności lub kto jest w określonym stanie. Najczęściej dotyczy to bezokoliczników – bezosobowych form czasownika), np.:

Przykłady czasowników nieosobowych:

• Jak można się wciąż tak spóźniać
• Napisać do ciebie wiadomość?
• Zabierać mi stąd te szpargały!

Z powyższych zdań nie wynika kogo dotyczy spóźnianie się, kto pyta o to, czy napisać wiadomość ani kogo dotyczy rozkaz w ostatnim zdaniu. Równie dobrze może bowiem dotyczyć mnie, ciebie, jej, jego, nas, was lub grupy osób.

Czasowniki dokonane i niedokonane, jakie mają formy?

Wśród informacji o czasownikach nie może zabraknąć kwestii czasowników dokonanych i niedokonanych. To tzw. aspekt czasownika. Czasownik może mieć aspekt dokonany lub niedokonany.
 

• czasownik niedokonany – określa czynność, która trwa (lub trwała, ale się nie skończyła lub będzie trwać i nie możemy przewidzieć, czy się zakończy)
• czasownik dokonany – określa czynność, która już się zakończyła.

Przykłady czasowników niedokonanych i dokonanych:
 

• robić – czasownik niedokonany, np. Kasia robi piękną biżuterię z kamieni.
• zrobić, wyrobić, porobić, dorobić, narobić – czasowniki dokonane, np. gwiazda filmowa dorobiła się majątku.

• śpiewać – czasownik niedokonany, np. Jaś śpiewa piosenkę.
• zaśpiewać, wyśpiewać, dośpiewać – czasowniki dokonane, np. Jaś zaśpiewał piosenkę.

• grać – czasowniki dokonane, np. W tę grę mogę grać godzinami.
• wygrać, dograć, przegrać, zgrać – czasowniki dokonane, np. Wygrałem tę rundę.

 
Teraz definicja czasownika brzmi bardziej przyjaźnie, prawda? Jeśli chcesz poćwiczyć lub powtórzyć informacje o czasownikach – wystarczy dodać kilka własnych przykładów form czasownikowych (posługując się wiedzą i podanymi już przykładami). By nauka lub powtarzanie materiału na temat czasowników była przyjemna – warto układać zdania, które nawiązują do pasji lub ostatnich wydarzeń z życia.

Zobacz także:

• Co to jest przymiotnik – na jakie pytania odpowiada, przez co się odmienia, jak się go stopniuje?
• Rzeczownik – co to jest, jak się odmienia, na jakie pytania odpowiada? [przykłady]
• Odmiana przez przypadki – deklinacja może być prosta