Pasterka: co to takiego? Tradycja i współczesność

Bez pasterki wielu ludzi na świecie nie wyobraża sobie świąt Bożego Narodzenia. Pasterka zawsze odbywa się w Wigilię, ale nie zawsze rozpoczyna się o północy. Co jeszcze warto o niej wiedzieć?

Co to jest pasterka?

Pasterka (msza pasterska, północka) to msza święta, na którą katolicy udają się do kościołów po wieczerzy wigilijnej. Niektórzy celowo zasiadają do stołu późniejszym wieczorem, by wstać od niego dopiero, gdy zbliżać się pora nabożeństwa.

Ta tradycja ma swoją długą historię, która sięga pierwszych wieków naszej ery. Pierwsze pasterki odprawiano w noc Bożego Narodzenia wyłącznie w Betlejem, dokładnie w grocie, w której miał przyjść na świat Jezus. Celem było upamiętnienie oczekiwania na narodziny Jezusa oraz modlitwy pasterzy, którzy zmierzali do Betlejem, by pokłonić się nowo narodzonemu Dziecięciu. Można powiedzieć, że właśnie to ma kluczowe znaczenie, jeśli chodzi o wyjątkowość tej mszy.

Zwyczaj kultywowany przez jerozolimską Wspólnotę Pierwotnego Kościoła w Betlejem – w IV wieku dotarł do Rzymu. Rzymskie pasterki odbywały się w Bazylice Santa Maria Maggiore. Jako że znajdowały się tam relikwie ze żłóbka, w którym narodził się Chrystus – kościół znany był również pod nazwą Bazyliki Santa Maria ad Presepe, czyli Matki Bożej przy Żłóbku.

Pasterka w polskiej tradycji – historia i zwyczaje

W VI wieku pasterkę zaczęto również odprawiać w polskich kościołach. Raz w roku, po wigilijnej kolacji, do kościołów zmierzało coraz więcej ludzi. Zgodnie z tradycją – na nabożeństwie powinna pojawić się przynajmniej jedna osoba z każdej rodziny.

Uczestnictwo w pasterce wiązało się z wieloma, „świeckimi” zwyczajami. Mowa na przykład o wyścigach bryczek lub sań do kościoła – kto pierwszy pojawił się w świątyni przed pasterką, mógł liczyć na to, że szczęście będzie mu dopisywało co najmniej do kolejnej Wigilii. Oczywiście nie wszyscy mieli furmanki czy sanie, bardzo często ludzie szli do najbliższego kościoła wiele kilometrów pieszo.

Przy domach, które stały przy drogach wiodących do kościołów, płonęły łuczywa lub świece, by nikt nie zbłądził w ciemności. Z tego samego powodu na wzgórzach rozpalano ogniska, które oświetlały ciemność nocy.

„Śnieg skrzypi pod nogami. Błyszczą okienka chat, jedyna to bowiem noc w roku, gdzie wieś czuwa i pali światło do późna. Kościół przepełniony ludźmi otacza łuna blasku i mgła oparu bijącego z ośnieżonych ciał. Dzwony biją. Płyną chóralnie śpiewane kolędy.” Z. Kossak-Szczucka: Rok polski. Obyczaj i wiara.

Zachowały się również wzmianki o tym, że drogę na pasterkę oświetlano sobie płonącą słomą. A także, że jeszcze zanim zaczęła się „północka” – z chóru rzucano groch, co miało zapewnić rok pełen pomyślności.

Po pasterce spora część mężczyzn nie wracała do domów, ponieważ zwyczaj nakazywał chodzenie „po podłazach”, czyli w odwiedziny do krewnych i przyjaciół. Był to czas składania życzeń i obsypywania się zbożem, co miało zapewnić szczęście. W wielu domach na gości zwanych „podłaźnikami” czekał poczęstunek, często zakrapiany wódką. W bogatszych domach skwapliwie korzystano z tego, że po pasterce nie obowiązywał już post i można jeść mięsne przysmaki.

Bywało też, że – bez względu na majętność – po uczcie, domownicy kładli się spać na słomie, którą wcześniej rozrzucili na podłodze, ponieważ pasterze oraz Dzieciątko też spali w stajence na sianie.

Kiedy na pasterkę (i o której godzinie się zaczyna)?

Pasterka – zgodnie z tradycją – odprawiana jest w kościołach późnym wigilijnym wieczorem lub w nocy z 24 na 25 grudnia. W 2022 roku wigilia wypada w sobotę, więc w większości świątyń nabożeństwo rozpocznie się o północy z soboty na niedzielę.

Uwaga: Pasterka najczęściej zaczyna się o północy, ale nie w każdej parafii odprawiania jest dokładnie o tej porze. W niektórych kościołach pasterka rozpoczyna się o godzinie 23:00 lub 22:00, a dla dzieci jest odprawiana o godzinie 15 lub 16. Aby nie spóźnić się na pasterkę, warto wcześniej sprawdzić godzinę w kościele, do którego się wybieramy.

Jak długo trwa pasterka?

Z reguły pasterka trwa nieco dłużej niż „zwykła” msza, co wynika z jej uroczystego charakteru. Co dzieje się na pasterce, że jej czas różni się od innych mszy? Po pierwsze, kazanie dotyczące znaczenia Bożego Narodzenia może być dłuższe niż podczas innych nabożeństw. Po drugie — długa kolejka do komunii świętej sprawia, że msza może skończyć się nawet po półtorej-dwóch godzinach.

Każdy, kto chce uczestniczyć w pasterce, lecz nie może – ma możliwość obejrzeć transmisję nabożeństwa, np. z Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie. W roku 2022, podobnie jak w poprzednich latach, papieska pasterka zacznie się o godzinie 19:30. Najuroczystsza pasterka w Kościele katolickim powinna skończyć się przed godziną 22.

źródła:
Etnografia Lubelszczyzny – cykl roczny w życiu wsi – grudzień, www. teatrnn.pl
R. Hryń-Kuśmierek: Święta Noc, „Wiedza i Życie” 2001, nr 12
Z. Kossak: Rok polski. Obyczaj i wiara. Kraków 2017
H. Szymanderska: Polska wigilia. Warszawa 1989

Zobacz także: