Katarzynki w polskiej tradycji: kiedy są i co to za święto?
Katarzynki to tradycja podobna do andrzejek. Związana jest z najpopularniejszymi w roku imieninami Katarzyny, które przypadają pod koniec listopada. Wtedy to w Kościele wspomina się św. Katarzynę, patronkę trudnych sytuacji rodzinnych, a także studentów i kolejarzy. Święta Katarzyna jest również uosobieniem wierności i niewinności, czyli cnót wzorowej żony. To właśnie z tego powodu w wigilię dnia św. Katarzyny, czyli 24 listopada, obchodziło się tzw. katarzynki. Jak powstała ta tradycja i na czym polega?
Katarzynki nie są tak popularne jak andrzejki, choć mają ze sobą wiele wspólnego, głównie za sprawą związanych z nimi wróżb. Sprawdziliśmy, co to za święto, jak katarzynki obchodzono dawniej i jak można obchodzić je współcześnie. Być może niektóre z tradycyjnych wróżb katarzynkowych okażą się inspiracją i powtórzymy je podczas spotkań katarzynkowo-andrzejkowych?
Spis treści:
- Skąd wzięły się katarzynki?
- Jak mężczyźni wróżyli sobie w katarzynki
- Katarzynki i andrzejki, to w XXI wieku 2 w 1
Skąd wzięły się katarzynki?
Tradycja katarzynek sięga czasów pogańskich. Czas zamierania przyrody, wyznaczający koniec roku, wiązał się ściśle z nadzieją i ciekawością młodych co do przyszłości, której przejawem była zainteresowanie różnego rodzaju wróżbami. Po długiej i bezskutecznej walce z praktykami magicznymi zakorzenionymi wśród ludu – Kościół postanowił je zaakceptować i uświęcić postaciami patronów: św. Katarzyny (wspomnienie w kalendarzu: 25 listopada) i św. Andrzeja (30 listopada).
Święta Katarzyna była piękną Egipcjanką, która odznaczała się wyjątkową inteligencją i wysokim pochodzeniem. Nic dziwnego, że o jej rękę starali się najmożniejsi kawalerowie, łącznie z pewnym cesarzem. Piękna dziewczyna postanowiła jednak, że jako chrześcijanka, będzie żyła w czystości i złożyła stosowne śluby. Odmawiając kultu pogańskich bóstw oraz zgody na małżeństwo, została skazana na dotkliwe tortury. W cudowny sposób nie wyrządziły jej one żadnej krzywdy… Na wieść o tym liczni poganie przyjęli chrześcijaństwo, co jeszcze bardziej rozwścieczyło okrutnego cesarza Maksencjusza. Skazał on dziewczynę na śmierć przez ścięcie mieczem.
Kościół ogłosił ją świętą. Katarzyna ukazywana jest na obrazach jako piękna królewna o długich włosach. Jej atrybutem jest księga lub symbole męczeństwa. A wspomnienie w kalendarzu liturgicznym, przypadające na dzień 25 listopada – przypada na ostatnie dni przed adwentem. Dlatego w przeddzień św. Katarzyny mężczyźni spotykali się w karczmach przy muzyce i gorzałce, a także przy wróżbach, które miały kawalerom odsłonić rąbka tajemnicy w sprawie przyszłych żon.
Jak kiedyś mężczyźni wróżyli sobie w katarzynki?
Jak już wspomnieliśmy, wróżby katarzynkowe miały miejsce 24 listopada, czyli w wigilię dnia św. Katarzyny przypadającego na 25 listopada. Część z nich odbywała się w karczmie, a część w zaciszu domowego ogniska, już powrocie do domu. Wierzono np., że dziewczyna, która przyśni się tej nocy kawalerowi – okaże się najlepszą żoną. Aby wzmocnić wiarygodność proroczego snu, młodzi mężczyźni dotykali swego ciała częścią kobiecej garderoby (np. fartuchem).
Ci kawalerowie, którzy umieli pisać i czytać, wkładali też pod poduszkę kartki z imionami potencjalnych wybranek. Po przebudzeniu losowali karteczkę i… znajdywali odpowiedź na pytanie o to, z kim przyjdzie im się ożenić.
W wigilię dnia św. Katarzyny nieżonaci mężczyźni zrywali też gałązki z drzewek wiśniowych lub czereśniowych i wkładali je do naczynia z wodą. Jeśli na gałązce do wigilii Bożego Narodzenia pojawiły się kwiaty – oznaczały ślub jeszcze w nadchodzącym roku.
Podczas spotkań w gospodzie panowie wróżyli sobie również z ukrytych pod kubkami przedmiotów. Gdy pod kubkiem znaleźli obrączkę – czekał ich ożenek, jeśli trafił im się kłos zboża - mogli spodziewać się dobrych plonów, a moneta symbolizowała bogactwo. Gdy pod kubkiem nie było nic, oznaczało to, że w przyszłym roku nie należy spodziewać się ani ożenku, ani urodzaju, ani pieniędzy.
Katarzynki i andrzejki w XXI w., czyli 2 w 1
Repertuar wróżb katarzynkowych był dużo uboższy niż wróżb andrzejkowych. Zresztą katarzynki i zwyczaje z nimi związane nigdy nie cieszyły tak dużą popularnością jak np. lanie wosku przez dziewczęta w andrzejki.
Na początku XX wieku zwyczaj katarzynkowych wróżb całkowicie zaniknął. Można powiedzieć, że współcześnie katarzynki i andrzejki, mężczyźni i kobiety obchodzą wspólnie – bale andrzejkowe (z muzyką i alkoholem) odbywają się z reguły w czasie przedadwentowych ostatków (bliżej 25 listopada), a w spotkaniach andrzejkowych a czasie adwentu (bliżej 30 listopada) – uczestniczą chłopcy i dziewczęta w różnym wieku, również dzieci.
Źródła:
Z. Kupisiński: Adwentowi święci – Katarzyna i Andrzej w tradycji ludowej. „Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii” 2010, nr 2
K. Zawistowicz: Wróżby w wigilię św. Andrzeja i św. Katarzyny, „Wiedza i Życie” 1988, nr 11
Zobacz także: