Strony czasownika w języku polskim: jakie są, przykłady, ćwiczenia

Zanim przejdziemy do omówienia poszczególnych zagadnień, wyjaśnijmy, czym jest strona czasownika – to nic innego jak forma czasownika, dzięki której wiemy, jaka zależność zachodzi między wykonawcą czynności a przedmiotem czynności, o której mowa w zdaniu. Sprawdźmy, jakie strony czasownika mogą występować w języku polskim.

Spis treści:

• Strona bierna i czynna – co to jest?
• Strona zwrotna czasownika
• Strony czasownika – ćwiczenia sprawdzające

Strona bierna i czynna: co to jest? 

Zacznijmy od strony czynnej, ponieważ to właśnie ona występuje w  języku polskim najczęściej. Po czym ją poznamy stronę czynną czasownika? Po tym, że w zdaniu podmiot jest (czynnym, aktywnym) wykonawcą danej czynności, tak jak na poniższych przykładach:
 

• Robert uwielbia biegać.
• Mama kąpie dziecko.
• Kasia obiera jabłko.
• Kuba wyrzucił śmieci.
• Ciocia upiekła sernik.

 
Ze stroną bierną mamy zaś do czynienia, gdy podmiotem jest ktoś lub coś, co (biernie) podlega czynności, o której mowa w zdaniu. Stronę bierną czasownika poznamy ją po tym, że składa się z formy czasownika być, zostać oraz formy przymiotnikowej czasownika (np. uwielbiane, kąpane, obierane, wyrzucone, upieczony):
 

• Bieganie jest uwielbiane przez Roberta.
• Dziecko jest kąpane przez mamę.
• Jabłko jest obierane przez Kasię.
• Śmieci zostały wyrzucone przez Kubę.
• Sernik został upieczony przez ciocię.

 
Jak widać na powyższych przykładach, zamiana strony czynnej na stronę bierną wymaga zmiany szyku zdania. Co należy zrobić, by zmienić czynną formę czasownika na bierną? Ułożyć zdanie tak, by wyraz oznaczający podmiot w tym zdaniu stał się dopełnieniem. A jak zmienić bierną formę bierną czasownika na czynną? Analogicznie – ułożyć zdanie tak, by dopełnienie zaczęło pełnić funkcję podmiotu.
 
Uwaga: nie każda czynna forma czasownika da się przekształcić w formę bierną. Dotyczy to tzw. czasowników nieprzechodnich, jak np.

• stać,
• myśleć,
• balować, itd.

W przypadku czasowników nieprzechodnich utworzenie strony biernej jest niemożliwe np.

• stać – być stanym,
• myśleć – być myślanym,
• balować – być balowanym. 

W formę bierną można zamienić czasowniki przechodnie, np.

• kochać – być kochanym,
• myć – być mytym,
• obierać – być obieranym, itp.

Strona zwrotna czasownika

Prócz strony czynniej i biernej czasownika, w języku polskim występuje również strona zwrotna. Strona zwrotna czasownika to: forma czasownika, będącego orzeczeniem w zdaniu, w którym podmiot pełni rolę wykonawcy i odbiorcy czynności. Innymi słowy – podmiot wykonuje czynność na sobie, np.
 

• Przedszkolaki kładą się na drzemkę. (kładą siebie, a nie kogoś lub coś innego, jak np. lalki czy misie)
• Harcerz kąpał się w jeziorze. (kąpali siebie, a nie np. młodszego brata)
• Tomek uczył się do późna. (uczył siebie, a nie np. koleżankę)
• Karolina ubrała się w białą sukienkę. (ubrała siebie, a nie siostrę)
• Marek ułożył się wygodnie na kanapie. (ułożył siebie, a nie np. mamę)

 
Uwaga: nie wszystkie czasowniki połączone z „się” mają stronę zwrotną. Dotyczy to np. takich czasowników jak: śmiać się, bać się, cieszyć się, zakochać się. Spójrzmy na przykłady w zdaniach:
 

• Kasia śmiała się głośno (śmiała siebie, a nie kogoś innego? Coś tu nie pasuje, prawda?)
• Pies bał się hałasu. (bał siebie? Brzmi to dziwnie…)
• Karol zakochał się na wakacjach. (zakochał siebie? No nie!)

Strony czasownika: ćwiczenia sprawdzające 

Chcąc sprawdzić wiedzę z zakresu stron czasownika (biernej, czynnej i zwrotnej) wystarczy wykonać kilka poniższych ćwiczeń.

Ćwiczenie 1.

W których zdaniach mamy do czynienia ze stroną czynną, a w których ze stroną bierną czasownika?
 

• Maciek wybrał książkę w bibliotece.
• Klub zorganizował wspaniałe zawody.
• Ten tort został upieczony przez mamę.
• Kawa została zaparzona przez któregoś z pracowników.
• Najmłodsza córka pięknie nakryła do stołu.
• Sprzedawczyni dokładnie zważyła czereśnie.
• Basia uplotła wianek z polnych kwiatów.
• Płytki w łazience zostały ułożone przez fachowca.
• Cała rodzina zbiera grzyby.
• Filiżanka została włożona do zmywarki przez Monikę.

Ćwiczenie 2.

W poniższych zdaniach zamień stronę czynną czasownika na bierną.
 

• Mały piesek wykopał ogromny dół w ogrodzie.
• Piotrek obrał ziemniaki na obiad.
• Lena uszyła dla lalki balową suknię.
• Tata skopał cały ogródek.
• Mama posadziła róże.

Ćwiczenie 3.

W poniższych zdaniach zamień stronę bierną czasownika na czynną.
 

• Książka została przeczytana przez niego w ciągu tygodnia.
• Wypracowanie na pewno zostało napisane przez Pawła.
• Wszystkie koszule regularnie były prasowane przez Marzenę.
• Cała sprawa w czasie zebrania została przemilczana przez wszystkich.
• Ten skarb został skradziony przez wyjątkowo perfidnych złodziei.

Ćwiczenie 4.

Podane niżej czasowniki podziel na przechodnie i nieprzechodnie.
 
spacerować, stać, prasować, remontować, rozmawiać, zobaczyć, wypracować, spać, jeść, płynąć

Ćwiczenie 5.

Wskaż zdania, w których występuje strona zwrotna czasownika.
 
Dorota przyłapała się na myśleniu o Darku.
Dom buduje się długo.
Paulina zmieniła się nie do poznania.
Koty myją się niezwykle starannie.
Dziadek wyrzekł się dawnych przyzwyczajeń.
 
Odpowiedzi:

Ćwiczenie 1.

• Maciek wybrał książkę w bibliotece. (strona czynna)
• Klub zorganizował wspaniałe zawody. (strona czynna)
• Ten tort został upieczony przez mamę. (strona bierna)
• Kawa została zaparzona przez któregoś z pracowników.
• Najmłodsza córka pięknie nakryła do stołu. (strona czynna)
• Sprzedawczyni dokładnie zważyła czereśnie. (strona czynna)
• Basia uplotła wianek z polnych kwiatów. (strona czynna)
• Płytki w łazience zostały ułożone przez fachowca. (strona bierna)

 
Ćwiczenie 2.
 

• Mały piesek wykopał ogromny dół w ogrodzie. Ogromny dół w ogrodzie został wykopany przez małego pieska.
• Piotrek obrał ziemniaki na obiad. Ziemniaki na obiad zostały obrane przez Piotrka.
• Lena samodzielnie uszyła dla lalki balową suknię. Balowa suknia dla lalki została uszyta samodzielnie przez Lenę.
• Tata skopał cały ogródek. Ogródek został skopany przez tatę.
• Mama posadziła róże. Róże zostały posadzone przez mamę.

Ćwiczenie 3.
 

• Książka została przeczytana przez niego w ciągu tygodnia. Przeczytał książkę w ciągu tygodnia.
• Wypracowanie na pewno zostało napisane przez Pawła. Paweł na pewno napisał wypracowanie.
• Wszystkie koszule regularnie były prasowane przez Marzenę. Marzena regularnie prasowała wszystkie koszule.
• Cała sprawa w czasie zebrania została przemilczana przez wszystkich. W czasie zebrania wszyscy przemilczeli sprawę.
• Ten skarb został skradziony przez wyjątkowo perfidnych złodziei. Ten skarb ukradli wyjątkowo perfidni złodzieje.

Ćwiczenie 4.
czasowniki przechodnie: prasować, remontować, udekorować, zobaczyć, wypracować, jeść
czasowniki nieprzechodnie: surfować, spacerować, stać, udekorować, rozmawiać, spać, płynąć
 
Ćwiczenie 5.
 
Dorota przyłapała się na myśleniu o Darku.
Paulina zmieniła się nie do poznania.
Koty myją się niezwykle starannie.
 
Teraz już wiesz jakie są strony czasownika w języku polskim i jak je od siebie odróżnić. Wiedzę na temat strony czynnej, biernej i zwrotnej czasownika najlepiej utrwalać za pomocą przykładów, również tych z życia. Dlatego, jeśli chcesz zostać mistrzem rozpoznawania stron czasownika – spróbuj ułożyć własne przykłady zdań, eksperymentować z zamianą form czynnych czasownika na formy bierne oraz zastanawiać się nad tym, czy usłyszany lub użyty czasownik występuje w formie zwrotnej czy też nie.

Zobacz także:

• Części zdania: jakie są, na jakie pytania odpowiadają? [najważniejsze informacje + przykłady]
• Czasownik: najważniejsze informacje i przykłady
• Co to jest równoważnik zdania? Definicja, przykłady, najważniejsze informacje