Ostatki, zwane dawniej też w zależności od regionu Polski: mięsopustem, zapustami, kusakami lub kozelkiem, to czas zabawy przed Wielkim Postem i jednocześnie zakończenie karnawału. Dawniej ostatki świętowano przez pięć dni. Aktualnie obchodzimy ostatki podczas pączkowych i/lub faworkowych uczt w Tłusty Czwartek oraz balów, lub spotkań ze znajomymi w ostatnią sobotę karnawału.
Spis treści:
Najprościej mówiąc, ostatki to ostatnie pięć dni karnawału – od tłustego czwartku do wtorku poprzedzającego Środę Popielcową, która rozpoczyna Wielki Post i przygotowania do Wielkanocy. Są to święta ruchome, co oznacza, że w każdym roku mogą wypaść nieco inaczej. Przedział, w jakim obchodzi się ostatki to pięć dni poprzedzających Środę Popielcową.
W 2023 roku Środa Popielcowa wypada 22 lutego.
To oznacza, że ostatki w 2023 roku obejmują dni od 17 lutego, do 21 lutego:
Zwyczajowo ostatni dzień ostatków, czyli wtorek przed Środą Popielcową nazywany jest śledzikiem.
Obecnie w całej Polsce ostatki obchodzi się, jedząc pączki lub faworki w tłusty czwartek i ewentualnie bawiąc się w ostatnią sobotę karnawału.
Dawniej, kiedy przywiązywało się większą uwagę do praktyk religijnych, a Wielki Post oznaczał prawdziwe ograniczenia dotyczące diety i spędzania wolnego czasu, ostatki świętowano hucznie. Szlachta w czasie ostatków urządzała polowania, kuligi i obfite biesiady.
Na Śląsku ostatki, zwane śledzikiem, wiązały się przede wszystkim z obfitym jedzeniem. Na stołach pojawiały się ryby, śląskie pączki zwane kreplami oraz bułki nadziewane kiełbasą lub mięsem (nazywane szołdrami). We wtorek urządzano grzebanie basa, symboliczny pogrzeb instrumentu muzycznego (najczęściej kontrabasu lub skrzypiec). W ten sposób symbolicznie żegnano czas zabawy, który kończył się tego dnia.
Na Kaszubach śledzikiem nazywano ostatnie zabawy w karnawale. I to właśnie śledź w occie często gościł w czasie ostatków na tamtejszych stołach. Nie tylko go jedzono, ale również bito nim po twarzy tych, którzy nie chcieli się bawić. Na Kaszubach poza śledziem jedzono także pączki zwane purclami, a także placki ziemniaczane i drożdżowe.
W Wielkopolsce i na Kujawach ostatki zwano podkoziołkiem. Ich symbolem była postać koziołka z podkreślonymi atrybutami płci męskiej. Wszystko dlatego, że w ostatki należało także wybawić się w sypialni, gdyż okres Wielkiego Postu wiązał się ze wstrzemięźliwością od tego typu uciech. Podkoziołkiem zwano ostatkową zabawę, która polegała na tym, że dziewczęta „kupowały” sobie tańce, wrzucając monety pod figurkę koziołka wystruganą z marchwi, brukwi lub drewna. We wtorek na zakończenie ostatków wywożono poza wieś jednego z przebierańców i tam symbolicznie go uśmiercano, uderzając go w głowę garnkiem z popiołem.
W wielu regionach Polski w czasie ostatków po wsiach i miastach chodzili przebierańcy, których należało obdarować jadłem i napitkiem. Wśród przebierańców pojawiał się kozioł, który psocił i rozbawiał dzieci. Z ostatkami i przebierańcami kojarzony jest też hałaśliwy turoń (włochate i rogate czarne zwierzę z kłapiącą paszczą), który ganiał dziewczęta i młode kobiety. Wśród przebierańców często pojawiały się też postaci diabła, śmierci, dziada, baby i niedźwiedzia.
Można spotkać się również z ostatkową tradycją tzw. babskich combrów (lub czwartków combrowych). Polegała ona na spotkaniach kobiet, które przygotowywały ostatkowe specjały, po czym urządzały ucztę w swoim gronie (mężczyźni byli tam niemile widziani).
W niektórych regionach w nocy z wtorku na Środę Popielcową organizowano inscenizowaną mszę, podczas której najbardziej wygadany członek społeczności wygłaszał „kazanie”, dowcipnie komentując wydarzenia i opowiadając anegdotki z życia okolicznych mieszkańców.
Kościół nie miał nigdy nic przeciwko ani zabawom karnawałowym, ani ostatkom. Piętnowano jedynie przebieranie się za osobowy duchowne oraz za osoby innej płci. Niedopuszczalne było również przedłużanie ostatków do Środy Popielcowej – wtorkowe ostatki kończyły się wraz z wybiciem północy.
Nie tylko w Polsce hucznie obchodzono (i nadal obchodzi się) koniec karnawału. Najbardziej widowiskowa jest karnawałowa parada w Rio de Janeiro. Przez pięć dni ludzie bawią się i tańczą na ulicach miasta.
W Wenecji w ostatki organizowane są zabawy, a po ulicach miasta chodzą przebierańcy z twarzami zakrytymi maskami. We Francji ostatki to czas zabawy przy ludowej muzyce, nazywany Maroli Gras. W Niemczech obchodzi się Fastnachtsdienstag. Na wschodzie Europy, w krajach prawosławnych zabawy kończące karnawał nazywa się maślanicą. Z kolei w krajach anglosaskich świętuje się Shrove Tuesday.
Ciekawostką jest założenie w 1980 roku Federacji Europejskich Miast Karnawałowych, która istniała do 2015 roku, publikując na swej stronie internetowej wszelkie informacje dotyczące karnawału (i ostatków) w Europie.
Źródła:
W. Dudzik: Karnawały w kulturze. Warszawa 2005
T. Liboska: „Wodzenie niedźwiedzia”: O możliwych wariantach interpretacji obrzędowości zapustnej na Górnym Śląsku, Rocznik Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” 2013, nr 1
B. Ogrodowska: Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Warszawa 2001
Zobacz także:
Tłusty czwartek jest świętem, które uwielbiają niemal wszyscy. Tego dnia można (a wręcz należy) objadać się pączkami (bądź faworkami lub jeszcze innymi smakołykami). Jeśli tego nie zrobimy – grozi nam nieszczęście przez kolejny rok. Tak mówi jeden ze związanych z tym świętem przesądów. Wyjaśniamy, dlaczego w tłusty czwartek je się pączki, kiedy obchodzimy to święto oraz jakie są przesądy i powiedzenia związane z tłustym czwartkiem. A co powiesz w tym roku na domowe pączki lub faworki? Spis treści : Kiedy jest tłusty czwartek? Tłusty czwartek: tradycja, która zobowiązuje? Tłusty czwartek – przesądy Przysłowia na tłusty czwartek Tłusty czwartek – ciekawostki Tłusty czwartek – zwyczaje na świecie Co na tłusty czwartek przygotować – pyszne pączki, faworki i inne wypieki Kiedy jest tłusty czwartek? Tłusty czwartek jest świętem ruchomym. Jego data zależy od tego, kiedy wypada Wielkanoc. Pewne jest, że tłusty czwartek poprzedza ostatki i Środę Popielcową oraz to, że... zawsze wypada w czwartek. Można wtedy, a nawet trzeba, najeść się do syta. W 2024 roku tłusty czwartek przypada 8 lutego, ponieważ karnawał w tym roku jest wyjątkowo krótki. Dla porównania w 2025 roku tłusty czwartek wypadnie 27 lutego. Tłusty czwartek: tradycja, która zobowiązuje? Obecnie ograniczamy się do jedzenia w tłusty czwartek pączków lub faworków. Dawniej tłusty czwartek i ostatnie dni karnawału świętowano hucznymi zabawami i prawdziwym obżarstwem , któremu nierzadko towarzyszyło pijaństwo. Świadczą o tym choćby słowa pisarza i kaznodziei kalwińskiego, Grzegorza z Żarnowca: „większy zysk czynimy diabłu trzy dni mięsopustując, aniżeli Bogu czterdzieści dni nieochotnie poszcząc”. Tłusty czwartek nazywany był mięsopustem, ponieważ już niebawem (na czas...
Wierszyki i przysłowia na tłusty czwartek są też doskonałym sposobem na ćwiczenie pamięci dziecka. Maluch będzie miał dużo frajdy i satysfakcji z nauki śmiesznych rymowanek. Recytując takie zabawne okolicznościowe wiersze, można również zabłysnąć w towarzystwie. Przedstawiamy wierszyki i przysłowia związane z tłustym czwartkiem. Spis treści : Wierszyki na tłusty czwartek – nie tylko o pączkach Życzenia z okazji tłustego czwartku Przysłowia na tłusty czwartek Wierszyki na tłusty czwartek – nie tylko o pączkach Koniec karnawału tuż, tuż... Z tej okazji zebraliśmy krótkie i dłuższe wierszyki związane z tłustym czwartkiem i pączkami: Był sobie mały, tłuściutki pączek. Był okrąglutki i nie miał rączek. Z wierzchu miał piękną, chrupiącą skórkę, a w środku dziurkę na konfiturkę! *** Pyszne są pączusie z malinowym nadzieniem, także z budyniem nawet sobie cenię, na te z malinami patrzę kosym oczkiem, a gdyby tak zrobić je z wędzonym boczkiem? *** Tłusty czwartek – to nasza tradycja, więc szybko chwytaj pączki do rączki, bo to świetna kompozycja. *** Góra pączków, za tą górą, tłuste placki z konfiturą, za plackami misa chrustu, bo to dzisiaj są zapusty. *** Jak tradycja stara każe w domu, sklepie, biurze, w barze, wszędzie pączek dziś króluje, każdy chętnie go smakuje. Z dżemem, z cukrem, z wisienkami, wszędzie pączek dzisiaj z nami. Dziś kalorii nikt nie liczy, wszędzie moc pysznych słodyczy. W tłusty czwartek przez dzień cały słodkim królem – pączek mały! *** Ja najbardziej lubię z różą A ja z lukrem, byle dużo Z cukrem pudrem też są super Chociaż słodkie, chociaż tłuste Pączki dziś się je na zdrowie każde dziecko ci to powie. *** Lepiej nie ryzykuj I w tłusty...
Pączek-kolorowanka? Dlaczego nie! Jest zdrowy i nie tuczy, a na dodatek będzie idealną rozrywką dla dziecka na tłusty czwartek . Przedstawiamy 6 kolorowanek z pączkiem - każda z nich jest inna, więc maluch może pokolorować wszystkie bez ryzyka, że mu się znudzą (lub że rozboli je brzuch!) Wspaniałej zabawy! Kolorowanka: pączek - nasze propozycje: Pączek z kawą Pączek - obrazek do pokolorowania Kolorowanka: pączek z jednorożcem Cztery pączki - kolorowanka Góra pączków - pokoloruj obrazek Kolorowanka: ile pączków zjadłeś? Kolorowanka: pączek z kawą Paczek z kawą to idealne połączenie dla dorosłych. Dzieciom będzie wspaniale smakował np. z gorącą czekoladą. Jakie słodkości lubi twoje dziecko? Poproś, by narysowało je na odwrocie kolorowanki. Kliknij w kolorowankę z pączkiem, aby ją wydrukować. Pączek - obrazek do pokolorowania Wiecie, że w tłusty czwartek je się nie tylko pączki, ale też faworki (w niektórych regionach Polski nazywa się je chrustem). Może w tym roku spróbujecie je przyrządzić? Kliknij w kolorowankę z pączkiem, aby ją wydrukować. Kolorowanka: pączek z jednorożcem Ten obrazek będzie idealny dla wszystkich miłośników jednorożców. Jeśli jednak maluch będzie odczuwał niedosyt - polecamy naszą kolorowankę z 6 obrazkami jednorożców . Kliknij w kolorowankę z pączkiem, aby ją wydrukować. Cztery pączki - kolorowanka Każdy z pączków jest ozdobiony w inny sposób. Jeden z nich nie ma jednak żadnych dekoracji - tutaj jest pole do popisu dla twojego dziecka. Niech puści wodze fantazji! Może na pączku znajdą się małe serduszka lub gwiazdki? Kliknij w kolorowankę z pączkiem, aby ją wydrukować. Góra pączków - pokoloruj obrazek To ogromna góra pączków! Policzcie wspólnie z dzieckiem, ile pączków znajduje się na obrazku. Kliknij...
