Przypadki: przykłady, pytania, odmiana, ćwiczenia

Z nami uporządkujesz wiedzę na temat przypadków, poznasz teorię i wykonasz kilka ćwiczeń. Układając je, postaraliśmy się, by nie zabrakło rzeczowników, których odmiana jest dość trudna. W razie wątpliwości – zawsze możesz sięgnąć do klucza z prawidłowymi odpowiedziami.

Spis treści

Co to są przypadki w gramatyce?
Jakie są przypadki w języku polskim?
Przypadki: charakterystyka, funkcje, przykłady
Odmiana przez przypadki: ćwiczenia

Czym są przypadki w gramatyce?

Przypadki to kategoria gramatyczna, dzięki której wiemy, jaką funkcję w zdaniu pełnią:

rzeczowniki,
przymiotniki,
zaimki,
liczebniki,
imiesłowy odmienne.

Wymienione wyżej części mowy odmieniają się przez przypadki. Odmiana części mowy przez przypadki to deklinacja. Podczas odmiany przez przypadki poszczególne części mowy mają różne formy (przybierają różne końcówki).

Wystarczy zapamiętać, jakie przypadki występują w języku polskim i jakie odpowiadają im pytania, aby odmiana wyrazów przez przypadki stała się prosta. Pytania odpowiadające poszczególnym przypadkom łatwiej zapamiętać, dzięki słówkom pomocniczym, które podajemy niżej.

Jakie są przypadki w języku polskim?

W języku polskim mamy siedem przypadków:

Mianownik (M.) – kto? co? (słówko pomocnicze: jest) – np. stół, krzesło, brama
Dopełniacz (D) – kogo? czego? (nie ma) – np. stołu, krzesła, bramy
Celownik (C) – komu? czemu? (się przyglądam) – np. stołowi, krzesłu, bramie
Biernik (B) – kogo? co? (widzę) – np. stół, krzesło, bramę
Narzędnik: (N) – z kim? z czym (idę) – np. stołem, krzesłem, bramą
Miejscownik (Msc.) – o kim? o czym? (myślę) – np. stole, krześle, bramie
Wołacz (W) – o! – np. stole, krzesło, bramo

Sprawdźmy teraz, czym charakteryzują się poszczególne przypadki gramatyczne.

Przypadki gramatyczne – charakterystyka, funkcje, przykłady

Mianownik

To pierwszy z 7 przypadków w języku polskim. To właśnie w mianowniku występują hasła w słownikach, w mianowniku również często występuje podmiot w zdaniu.

Mianownik odpowiada na pytania: kto? co? (kto jest? co jest?)

Przykłady części mowy w mianowniku: mama (rzeczownik w liczbie pojedynczej), domy (rzeczownik w liczbie mnogiej) piękna (przymiotnik), my (zaimek), jedenaście (liczebnik), mówiący (imiesłów przymiotnikowy czynny – odmienny).

Dopełniacz

Dopełniacz odpowiada na pytania: kogo? czego (kogo nie ma? czego nie ma?)

Dopełniacz to drugi przypadek w języku polskim. Często stosujemy go w zdaniach przeczących (np. Jacek nie kupił lodów czekoladowych) lub w zdaniach, w których występuje relacja przynależności (np. Szarlotka Żanety nie ma sobie równych).

Przykłady części mowy w dopełniaczu: kogo? czego? – mamy (w liczbie pojedynczej), mam (w liczbie mnogiej), pięknej, nas, jedenastu, mówiącego

Celownik

Celownik odpowiada na pytania: komu? czemu? (komu się przyglądam? czemu się przyglądam?)

Celownik to trzeci przypadek w języku polskim. Bardzo często możemy go spotkać w towarzystwie takich czasowników jak:

obiecywać (komu? np. siostrze, czemu? np. maskotce – że już więcej się jej nie zgubi),
dziękować (komu?, bratu; czemu? opatrzności),
sprzedawać (komu? np. klientom; czemu? polityce, np. sprzedał się polityce),
oddawać (komu? sąsiadom; czemu? miastu, np. zasługi),
pomagać (komu? ojcu; czemu: instytucji), mówić (komu? dziecku, czemu: górom, np. Mówiłem górom, że je kocham).

Forma celownika często łączy się też z przyimkami:

dzięki (komu? – dzięki tobie; czemu? – dzięki szkole),
przeciw (komu? – przeciw Tomkowi, czemu? – przeciw niesprawiedliwości),
wbrew (komu? – wbrew koledze; czemu? –wbrew sumieniu)

Przykłady części mowy w celowniku: (komu? czemu? się przyglądam) mamie (w liczbie pojedynczej), mamom (w liczbie mnogiej), pięknej, nam, jedenastu, mówiącemu

Biernik

Biernik odpowiada na pytania: kogo? co? (kogo widzę? co widzę?)

To czwarty przypadek gramatyczny w języku polskim. Rzeczowniki i zaimki osobowe (ja, ty, on) występujące w bierniku (a więc: mnie, ciebie, jego) – pełnią w zdaniach funkcję dopełnienia (bliższego), natomiast przymiotniki w bierniku – funkcję przydawki.

Przykłady części mowy w bierniku: (kogo? co? widzę) mamę (w liczbie pojedynczej), mamy (w liczbie mnogiej), piękną, nas, jedenasty, mówiącego

Narzędnik

Narzędnik odpowiada na pytania: (z) kim? (z) czym? (z kim idę? z czym idę)

Narzędnik to piąty przypadek w języku polskim. Służy do określania:

narzędzia – np. posługuję się (kim? czym?): sztućcami, wiertarką, komputerem,
środka lokomocji – np. jadę (kim? czym?): pociągiem, rowerem, kajakiem,
wskazywania zainteresowań – np. interesuję się (kim? czym?): literaturą, modelarstwem, grami.

Narzędnik lubi towarzystwo przyimków, np. z, pod, nad.

Miejscownik

Miejscownik odpowiada na pytania: o kim? o czym? (o kim myślę? o czym myślę?)

To szósty przypadek w języku polskim. Miejscownik opisuje miejsce (w związku z tym wymaga użycia przyimka, np. „o”, „w”).

Przykłady części mowy w miejscowniku: (o) mamie, (o) pięknej, (o) nas, (o) jedenastym, (o) mówiącym

Wołacz

Wołacz nie odpowiada na żadne pytania.

To ostatni przypadek w języku polskim. Rzeczowniki w formie wołacza pełnią funkcję apelu (zawołania) kierowanego do osób lub rzeczy. We współczesnej polszczyźnie potocznej coraz częściej zamiast wołacza używamy mianownika (np. (o) Marcin, zamiast (o) Marcinie.

Przykłady części mowy w wołaczu: (o) mamo! (o) piękna!, (o) my!, (o) jedenasty!, (o) mówiący!

Odmiana przez przypadki: ćwiczenia

Ćwiczenie 1.
Odmień przez przypadki (w liczbie mnogiej i pojedynczej) rzeczowniki z przymiotnikami: tutejszy ksiądz, mały książę, urocza księżniczka. Odpowiedzi znajdziesz na końcu.

Ćwiczenie 2.
Jak będzie wyglądała odmiana przez przypadki rzeczowników połączonych z liczebnikami? Odmień w liczbie mnogiej: dwóch sędziów, pięciu wegetarian i pięćdziesiąt kilogramów.

Ćwiczenie 3.
Dopisz do rzeczowników odpowiednie formy przypadków.

Podaj:

Dopełniacz liczby pojedynczej rzeczownika kiwi:...
Celownik liczby pojedynczej rzeczownika Amerykanin:...
Biernik liczby pojedynczej rzeczownika poeta:...
Narzędnik liczby mnogiej rzeczownika wiosna:...
Miejscownik liczby mnogiej rzeczownika radio:...
Wołacz liczby mnogiej rzeczownika uczniowie:...

Odpowiedzi:

Ćwiczenie 1 – odpowiedzi
Liczba pojedyncza:
M. tutejszy ksiądz, mały książę, urocza księżniczka
D. tutejszego księdza, małego księcia, uroczej księżniczki
C. tutejszemu księdzu, małemu księciu, uroczej księżniczce
B. tutejszego księdza, małego księcia, uroczą księżniczkę
N. tutejszym księdzem, małym księciem, uroczą księżniczką
Ms. tutejszym księdzu, małym księciu, uroczej księżniczce
W. tutejszy księże! mały książę! urocza księżniczko!

Liczba mnoga:
M. tutejsi księża, mali książęta, urocze księżniczki
D. tutejszych księży, małych książąt, uroczych księżniczek
C. tutejszym księżom, małym książętom, uroczym księżniczkom
B. tutejszych księży, małych książąt, urocze księżniczki
N. tutejszymi księżmi, małymi książętami, uroczymi księżniczkami
Ms. tutejszych księżach, małych książętach, uroczych księżniczkach
W. tutejsi księża! mali książęta! urocze księżniczki!

Ćwiczenie 2 – odpowiedzi
M. dwóch sędziów, pięciu wegetarian, pięćdziesiąt kilogramów
D. dwóch sędziów, pięciu wegetarian, pięćdziesięciu kilogramów
C. dwóm sędziom, pięciu wegetarianom, pięćdziesięciu kilogramom
B. dwóch sędziów, pięciu wegetarian, pięćdziesiąt kilogramów
N. dwoma sędziami, pięcioma wegetarianami, pięćdziesięcioma kilogramami
Ms. dwóch sędziach, pięciu wegetarianach, pięćdziesięciu kilogramach
W. dwóch sędziów! pięciu wegetarian! pięćdziesiąt kilogramów!

Ćwiczenie 3 – odpowiedzi
D. l. poj. kiwi: kiwi
C. l. poj. Amerykanin: Amerykaninowi
B. l. poj. poeta: poetę
N. l. mn. wiosna: wiosnami
Ms. l. mn. radio: radiach
W. lm. uczniowie: uczniowie!

Zobacz także: