Tradycje wielkanocne: najciekawsze zwyczaje i tradycje w Polsce
Pisanki, zajączki z czekolady i Lany Poniedziałek to najbardziej komercyjne zwyczaje i tradycje wielkanocne. Jednak nie tylko one sprawiają, że Wielkanoc to jedno z najbardziej barwnych, radosnych i rodzinnych świąt w roku. Istnieje wiele tradycji wielkanocnych, w tym także regionalnych, które są chętnie kultywowane. Czy potrafisz wymienić je wszystkie?
Tradycje wielkanocne sprawiają, że uroczystość Wielkiej Nocy to jedno z najpiękniejszych świąt. To czas, kiedy mistyczne wyczekiwanie na Zmartwychwstania Pana łączy się z budzeniem przyrody do życia, a obrzędy liturgiczne przeplatają się z ludową tradycją.
Spis treści:
- Wiosenne porządki
- Środa Popielcowa
- Niedziela Palmowa
- Ozdabianie jajek
- Święcenie pokarmów
- Koszyczek wielkanocny
- Lany Poniedziałek
- Zajączek
- Kaszubski śmigus
- Kujawskie kraszanki
- Łowickie kotki
- Małopolskie pucheroki
- Podkarpackie Turki
- Podlaskie bitki na jajka
- Śląskie kulanie jajec z górki
Jakie są tradycje wielkanocne w Polsce?
Świętom Wielkiej Nocy towarzyszy wiele obrzędów i zwyczajów. Także tych mniej oczywistych.
Wiosenne porządki
Wielu osobom okres wielkanocny nieodłącznie kojarzy się z porządkami. I słusznie. Jest to jeszcze przedchrześcijański zwyczaj mający na celu przygotowanie domostw na nadejście wiosny. Silnie zakorzenione w naszej kulturze wiosenne pucowanie, zamiatanie i mycie oraz porządkowanie zaległych spraw ma wymiar symboliczny. W wierzeniach ludowych usuwając brud, kurz i inne nieczystości, usuwamy choroby, złe siły i moce nieczyste.
Zobacz także
Środa Popielcowa
Środa Wstępna (to staropolskie określenie Środy Popielcowej) kończy zapusty, czyli ostatnie dni karnawału. W kościele rozpoczyna się czterdziestodniowy Wielki Post, w trakcie którego chrześcijanie przygotowują się duchowo do obchodów Świąt Wielkanocnych.
W Środę Popielcową katolików obowiązuje zakaz spożywania mięs i tłuszczów odzwierzęcych oraz ograniczenie się do 3 posiłków dzienne, z których tylko jeden może w pełni zaspokoić głód. Post nie dotyczy dzieci, osób starczych i kobiet w ciąży.
Niedziela Palmowa
Na pamiątkę przybycia Jezusa do Jerozolimy obchodzona jest Niedziela Męki Pańskiej, inaczej nazywana także Niedzielą Palmową, Kwietną lub Wierzbną. W tym dniu w kościołach święci się palmy wielkanocne – symbol odradzającego się życia. Odbywają się także procesje oraz regionalne konkursy na największą lub najpiękniejszą palmę wielkanocną.
W zależności od regionu Polski można wyróżnić odmienne sposoby wykonania i dekoracji palm wielkanocnych np. palmy wileńskie, góralskie, podhalańskie, kurpiowskie. Niedziela Palmowa jest ruchomym świętem, które rozpoczyna Wielki Tydzień.
Obecnie można kupić gotowe palmy wielkanocne wykonane z żywych lub suszonych roślin, albo zrobić ją samodzielnie.
Zobacz też: Jak zrobić palmę wielkanocną: tradycyjną, egzotyczną, z bukszpanu lub papieru
Ozdabianie jajek
Wielkanoc nieodłącznie jest związana z jajkiem – symbolem nowego życia, odrodzenia i zmartwychwstania. Jedną z najczęściej kultywowanych tradycji wielkanocnych jest ozdabianie i dekorowanie jaj kurzych, gęsich, kaczych, a nawet przepiórczych. W zależności od regionu Polski, a także indywidualnych umiejętności, można wyróżnić:
- pisanki dla dzieci, czyli jaja, na których maluje się wzór woskiem, a następnie gotuje się w naturalnym barwniku;
- drapanki, czyli barwione jaja ozdobione, jak sama nazwa wskazuje, wydrapanym motywem dekoracyjnym;
- kraszanki, czyli jednobarwne jaja tradycyjnie gotowane w naturalnych wywarach roślinnych w celu uzyskania odpowiedniego koloru;
- oklejanki lub naklejanki, czyli jajka tradycyjnie dekorowane sitowiem, suszonymi płatkami kwiatów, papierem, a nawet włóczką;
- nalepianki, czyli jaja dekorowane wycinkami z papieru. Motyw ten jest charakterystyczny dla okolic Łowicza;
- ażurki, czyli wydmuszki, w których wykonuje się dekoracyjne nawiercenia.
Jajka można ozdabiać według własnego uznania, można też skorzystać z gotowych pomysłów na zdobienie jajek. Wspólne dekorowanie jaj z pewnością będzie wspaniałą zabawą dla dzieci i dorosłych!
Święcenie pokarmów
Wielka Sobota to dzień oczekiwania na Zmartwychwstanie Chrystusa. Zgodnie z tradycją chrześcijańską w tym dniu zostają pobłogosławione i pokropione wodą święconą wszystkie rodzaje potraw, które znajdą się na wielkanocnym stole w Wielką Niedzielę.
Święconka to ogólna nazwa pokarmów, które zostają umieszczone w koszyczku wielkanocnym. Tradycyjnie są to:
- babka wielkanocna;
- baranek z cukru, ciasta, masła lub marcepanu;
- chleb;
- chrzan;
- jajko;
- sól;
- wędliny.
To, co zostaje poświęcone, nie jest przypadkowe – bardzo ważna jest symbolika pokarmów w koszyczku wielkanocnym.
Koszyczek wielkanocny
Tradycyjny koszyczek wielkanocny wykonany jest z wikliny i bogato dekorowany bukszpanem symbolizującym życie wieczne. Zgodnie ze zwyczajem koszyczek wielkanocny wyścieła się białą, często haftowaną lub koronkową serwetką, na którą kładzie się pokarmy przeznaczone do poświęcenia. Nierzadko w koszyczku można znaleźć czekoladowe jajka lub najbardziej ukochane przez dzieci zabawki. Dlatego też wiele osób decyduje się na przygotowanie osobnego koszyczka wielkanocnego dla dzieci.
Lany poniedziałek
Lany poniedziałek, zwany inaczej śmigusem-dyngusem, to słowiański zwyczaj świętowania przesilenia wiosennego i celebracja budzącej się do życia przyrody. Dawny zwyczaj smagania się witkami (śmigus) oraz oblewania się zimną wodą (dyngus) symbolizował wypędzanie chorób z ciała i oczyszczenie się z brudu. Wierzono także, że oblewanie się wodą sprzyja płodności, stąd też zwyczajowo oblewano panny. Wraz z upowszechnieniem się chrześcijaństwa na ziemiach polskich przejęta została symbolika wody jako oczyszczenia się z grzechu.
Zajączek
Zgodnie z tradycją ludową zając jest symbolem płodności, a także zwiastuje szybkie nadejście wiosny. To także element świeckiej tradycji, która na ziemie polskie przybyła z Niemiec. Na Śląsku, Pomorzu czy Wielkopolsce w pierwszy dzień świąt zajączek wielkanocny przynosi dzieciom czekoladowe jajka oraz inne drobne upominki.
Zobacz też: Prezent na Wielkanoc dla dziecka: dla dziewczynki i chłopca (fajne wielkanocne gadżety)
Jakie są regionalne tradycje wielkanocne w Polsce?
Święta wielkanocne to symboliczny triumf życia nad śmiercią, dobra nad złem. Jednak staropolskie tradycje wielkanocne przybierają różną formę w zależności od regionu Polski. Najbardziej interesujące ciekawostki i zwyczaje wielkanocne to:
Kaszubski śmigus
Zgodnie z tradycją w Poniedziałek Wielkanocny smagano się po łydkach gałązkami jałowca lub brzozy. Wierzono, że uderzanie miało wypędzić złe moce, dostarczyć siły witalne i pozytywnie wpłynąć na płodność. Słowo „śmigus” pierwotnie oznaczało smaganie gałązką (od niemieckiego słowa „schmagustern”).
Kujawskie kraszanki
Nazwa kraszanka pochodzi od słowa „krasić”, o oznacza farbowanie jaj na jeden kolor. Ubarwione na żółto, brązowo, czerwono lub czarno jajka dekoruje się wzorami wyskrobanymi ostrym narzędziem np. dłutkiem. Do barwienia jaj tradycyjnie wykorzystuje się naturalne barwniki takie jak: sok z buraków, łupiny z cebuli, płatki nagietka, wywar z kory dębowej, czy pędów młodego żyta.
Łowickie kotki
Na ziemiach łowickich istnieje zwyczaj zjadania wierzbowych kotków z gałązek, z których wykonana jest wielkanocna palma. Aby bazie posiadały specjalne właściwości, muszą być wcześniej poświęcone. Wierzono, że dopiero wtedy nabierają magicznej mocy, która skutecznie chroni przed chorobami gardła, a także bólami głowy i brzucha.
Małopolskie pucherloki
W niektórych małopolskich wsiach w Niedzielę Palmową można zobaczyć chłopców z pomalowanymi na czarno twarzami i z wysokimi, kolorowymi czapkami na głowach. Zwyczaj ten pochodzi z XVI wieku, kiedy to uczniowie deklamowali wiersze, które miały uświetnić uroczystość. Nazywa pucherloki pochodzi od łacińskiego słowa „puer”, czyli chłopiec. Dziś pucherloki mają charakter zabawowy, humorystyczny.
Podkarpackie Turki
Zwyczaj ten związany jest z tradycją straży przy Grobie Pańskim. Strażnicy pełniący wartę wyróżniają się tureckimi strojami, egzotycznymi turbanami, czy zakrzywionymi szablami. Prawdopodobnie zwyczaj ten został zapoczątkowany na Wielkanoc w 1684 roku, kiedy to przyodziani w wojenne zdobycze chłopi wrócili do domu po wojnie z Turkami.
Podlaskie bitki na jajka
Zabawa w bitki-wybitki polega na stukaniu się uprzednio ugotowanymi na twardo jajkami. Wygrywa ta osoba, która jako pierwsza stłucze jajko przeciwnika. W nagrodę zabiera oba jaja i może kontynuować zabawę w bitki-wybitki z kolejną osobą. Tradycja ta jest nadal chętnie kultywowanym zwyczajem na Podlasiu.
Śląskie kulanie jajec z górki
Na Śląsku, tak jak na wschodzie Polski, popularne są wielkanocne zabawy wielkanocne. Na Śląsku popularne są drużynowe zabawy w toczeniu jajkiem po pochyłościach. Jedną z takich zabaw jest kulanie jaj po desce do otworu, zwanego ducką, która nazywa się: kulaniem jajec z górki.
Źródło: Muzeum Historii Polski muzhp.pl, naludowo.pl
Zobacz także: