Spółgłoski: czym są, ile ich jest, jak się dzielą?

Jeśli wiesz, czym są głoski – wiesz również, że dzielą się one na spółgłoski i samogłoski. Wiesz także, że w języku polskim spółgłosek jest o wiele więcej niż samogłosek. Co jeszcze warto wiedzieć o spółgłoskach?

Spis treści:

Co to są spółgłoski?
Ile jest spółgłosek w alfabecie?
Podział spółgłosek

Co to są spółgłoski?

Najprościej mówiąc, spółgłoski to głoski, które podczas wypowiadania występują do „spółki” z samogłoską. Gdy wymawiamy spółgłoski, powietrze napotyka w aparacie mowy na przeszkody, dlatego pojawia się dodatkowy dźwięk (dla przypomnienia dodajmy, że podczas wymawiania samogłosek powietrze nie napotyka na żadne przeszkody). Na przykład:

Gdy wymawiamy spółgłoskę „b” – słyszymy „by”
Gdy wymawiamy spółgłoskę „c” – słyszymy „cy”
Gdy wymawiamy spółgłoskę „d” – słyszymy „dy”
Gdy wymawiamy spółgłoskę „f” – słyszymy „fy”
Gdy wymawiamy spółgłoskę „g” – słyszymy „gy”

Spółgłoski trudno wypowiedzieć bez usłyszenia dodatkowej samogłoski y. Pewnym wyjątkiem może być „r”, które możemy „wywarczeć” jako: „rrrrrrrrrrrrrrrrrr” lub „m”, które możemy wymruczeć jako „mmmmmmmmmm”.

Jedno jest pewne: w przypadku spółgłosek wszystko zależy od tego, jak przy ich wymawianiu układają się narządy mowy.

Ile jest spółgłosek w alfabecie?

Skoro cały alfabet liczy 32 znaki i jest w nim 9 samogłosek, można przypuszczać, że mamy 23 spółgłoski. Ale spółgłosek jest więcej. Wynika to z faktu, że spółgłoski mogą występować również jako:

spółgłoski twarde
spółgłoski miękkie
spółgłoski zmiękczone

Oto przykład:

spółgłoska twarda to s
spółgłoska miękka to ś
spółgłoska zmiękczona to s' (tak brzmi s w słowie siano).

Wszystkie spółgłoski w języku polskim to:

b (np. w wyrazie brat: b-r-a-t)
b’ (np. w wyrazie biedronka: b’-e-d-r-o-n-k-a)
c (np. w wyrazie cud: c-u-d)
c’ (np. w wyrazie ciasto: c’-a-s-t-o)
ć (np. w wyrazie spać: s-p-a-ć)
cz (np. w wyrazie czysty: cz-y-s-t-y)
d (np. w wyrazie dobro: d-o-b-r-o)
d’ (np. w wyrazie diakon: d’-a-k-o-n)
dz (np. w wyrazie dzwon: dz-w-o-n)
dź (np. w wyrazie dźwik: dź-w-i-g)
dż (np. w wyrazie drożdże: d-r-o-ż-dż-e)
f (np. w wyrazie wafel: w-a-f-e-l)
f’ (np. w wyrazie: fiasko: f’-a-s-k-o)
g (np. w wyrazie grota: g-r-o-t-a)
g’ (np. w wyrazie giąć: g’-ą-ć)
h (np. w wyrazie huśtać: h-u-ś-t-a-ć)
h’ (np. w wyrazie hiena: h’-e-n-a)
j (np. w wyrazie jajko: j-a-j-k-o)
k (np. w wyrazie kot: k-o-t)
k’ (np. w wyrazie kiedyś: k’-e-d-y-ś)
l (np. w wyrazie las: l-a-s)
l’ (np. w wyrazie l’-a-n-a)
ł (np. w wyrazie łapa: ł-a-p-a)
m (np. w wyrazie mama: m-a-m-a)
m’ (np. w wyrazie: miasto: m’-a-s-t-o)
n (np. w wyrazie nos: n-o-s)
n’ (np. w wyrazie niebo: n’-e-b-o)
ń (np. w wyrazie słoń: s-ł-o-ń)
p (np. w wyrazie płot: p-ł-o-t)
p’ (np. w wyrazie piana: p’-a-n-a)
r (np. w wyrazie rok: r-o-k)
r’ (np. w wyrazie galeria: g-a-l-e-r’-a)
s (np. w wyrazie styl: s-t-y-l)
s’ (np. w wyrazie siano: s’-a-n-o)
ś (np. w wyrazie ślisko: ś-li-s-k-o)
sz (np. w wyrazie szyba: sz-y-b-a)
t (np. w wyrazie tata: t-a-t-a)
t’ (np. w wyrazie sympatia: s-y-m-p-a-t’-a)
w (np. w wyrazie woda: w-o-d-a)
w’ (np. w wyrazie wielki: w’-e-l-k-i)
z (np. w wyrazie zebra: z-e-b-r-a)
z’ (np. w wyrazie zielony: z’-e-l-o-n-y)
ź (np. w wyrazie źrebak: ź-r-e-b-a-k)
ż (np. w wyrazie żar: ż-a-r).

Jak widzisz, spółgłosek jest dużo więcej niż liter, którymi je zapisujemy.

Podział spółgłosek

Spółgłoski dzielą się ze względu na:

sposób artykulacji (wymawiania) – chodzi o to jak blisko/daleko od siebie podczas wymawiania spółgłoski znajdują się narządy mowy,
miejsce artykulacji – chodzi przede wszystkim o to, jak podczas wymawiania spółgłoski układa się język,
udział wiązadeł głosowych, którego skutkiem jest podział na głoski dźwięczne i bezdźwięczne

Ze względu na sposób artykulacji spółgłoski dzielą się na:

Spółgłoski zwarte (spółgłoski zwarto-wybuchowe): p, b, t, d, k, g, p’, b’, t’, d’, k’, g’
Spółgłoski szczelinowe: f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, h (ch), f’, w’, s’, z’, h’ (ch’)
Spółgłoski zwarto-szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż
Spółgłoski półotwarte, wśród których występuje podział na:
- spółgłoski ustne: l, l’, ł
- spółgłoski nosowe: m, m’, n, n’
- spółgłoski drżące: r, r’

Ze względu na miejsce artykulacji spółgłoski dzielimy na:

Spółgłoski wargowo-zębowe: f, w, f’, w’
Spółgłoski dwuwargowe: b, p, m, b’, p’, m’,
Spółgłoski tylnojęzykowe: k, g, h (ch), k’, g’, h’
Spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe: d, t, c, dz, ł, d’, t’, c’, dz’
Spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe: l, r, dż, cz, sz, ż (rz), l’,
Spółgłoski środkowojęzykowe: ć, dź, ś, ź, g’, k’, h’ (ch’)

Podział spółgłosek ze względu na udział wiązadeł głosowych

Spółgłoski dźwięczne: b, b’, d, dz, dź, dż, g, g’, j, l, l’, r, m, m’, n, n’, w, w’, z, ź, ż,
Spółgłoski bezdźwięczne: c, c’, ć, f, f’, p, p’, t, t’, , s, s’, ś, sz.

Podczas wymawiania poszczególnych głosek w podziale na grupy, łatwo zorientujesz się, że każda klasyfikacja ma swoje uzasadnienie. Spółgłoski zakwalifikowane do poszczególnych grupy, za każdym razem mają odczuwalne, wspólne cechy.

Bibliografia:

S. Gallos: Utrwalamy poznane samogłoski i spółgłoski: scenariusz zajęć dla klasy 1. „Życie Szkoły” 2013, nr 9,
E. Jeżewska-Krasnodębska: Zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Kraków 2017,
K. Trojańska: Język polski: głoski i litery: poziom C: 5-6 lat. Ożarów Mazowiecki 2020

Zobacz także: