Zdarza się, że rodzice odmawiają szczepień, gdyż boją się niepożądanych odczynów poszczepiennych. W bardzo potocznej opinii są one utożsamiane z poważnymi powikłaniami, zagrażającymi zdrowiu dziecka. To w żaden sposób nie odpowiada stanowi faktycznemu opartemu na wiedzy medycznej i badaniach naukowych. Wyjaśniamy co to są NOP, jak je odróżnić od zwykłej reakcji po szczepieniu, a także, kiedy są niebezpieczne i co wtedy robić.
Niepożądane odczyny poszczepienne:
Niepożądane odczyny poszczepienne (NOP od ang. adverse event following immunization – AEFI) to reakcje organizmu, które mogą pojawić się po każdym szczepieniu. Mogą być one spowodowane samą szczepionką, niewłaściwym jej podaniem lub nietypową reakcją układu odpornościowego dziecka, której wcześniej nie da się przewidzieć. Ale zaliczamy do nich także przypadkowo występujące objawy zaburzenia zdrowia występujące w tym samym czasie co szczepienie.
Za niepożądany odczyn poszczepienny może być uznana każda reakcja organizmu, która pojawi się w czasie do 4 tygodni od podania szczepionki, a w przypadku szczepionki przeciw gruźlicy (BCG) – w ciągu 12 miesięcy od jej podania.
W przypadku znakomitej większości szczepień nie występują żadne działania uboczne, a jeśli się pojawią jakieś niepożądane objawy poszczepienne, utrzymują się do 3-4 dni, są lekkie i przemijające. Zdarza się, że reakcja występująca po szczepieniu nie jest niepożądanym odczynem poszczepiennym, tylko zwykłą fizjologiczną reakcją po szczepieniu, która ma prawo się wydarzyć. Dobrym przykładem jest zmiana w postaci grudki, a potem strupka w miejscu podania szczepionki BCG. Może się utrzymywać nawet przez kilka miesięcy i jest prawidłową odpowiedzią na szczepienie.
Niepożądane odczyny poszczepienne można podzielić na odczyny łagodne, poważne oraz ciężkie, które potencjalnie mogą nawet zagrażać życiu.
Prawidłowo przeprowadzony wywiad lekarski przed podaniem szczepionki, jak i badanie dziecka, zmniejszają ryzyko wystąpienia odczynów poszczepiennych. Rodzic przed szczepieniem powinien zostać poinformowany przez lekarza o możliwości wystąpienia reakcji po szczepieniu i o tym, jak jej zapobiec.
Programem Szczepień Ochronnych objętych jest w Polsce ok. 7-8 mln dzieci i młodzieży. Przy szczepionkach stosowanych w Polsce jeden NOP występuje przeciętnie
raz na 10 tys. szczepień. Najczęściej ma postać łagodną. W 2018 roku zgłoszono 3,5 tys. NOP, z czego 80 proc. stanowiły odczyny łagodne.
Światowa Organizacja zdrowia i Brighton Collaboration (organizacja międzynarodowa ze Szwajcarii) zdefiniowały stany, które trzeba uznać za NOP.
Niepożądany odczyn poszczepienny można podejrzewać, gdy w miejscu szczepienia występują duże odczyny miejscowe, zaczerwienienie, opuchlizna, obrzęk. Czasem dotyczy ono całego ramienia lub całej nóżki, w którą dziecko zostało zaszczepione. To może być miejscowy NOP. Najczęstsze odczyny poszczepienne to pojawiające się w miejscu ukłucia:
Znacznie rzadziej są to: gorączka (ok. 38 stopni Celsjusza), drażliwość, apatia, niepokój, płacz.
Po szczepieniach, w bardzo rzadkich przypadkach, może dojść do poważnych odczynów poszczepiennych. Są to:
- omdlenie lub zaburzenia przytomności,
- bąble pokrzywkowe lub uogólnione zaczerwienienie skóry,
- kłopoty z oddychaniem – pojawiają się w ciągu 30 minut po szczepieniu, świadczą o ciężkiej, natychmiastowej reakcji uczuleniowej,
- wysoka gorączka (powyżej 40 st. C) w ciągu 2 dni po szczepieniu,
- trudny do uspokojenia płacz (krzyk) trwający co najmniej 3 godziny w ciągu 2 dni po szczepieniu,
- znacznie zmniejszone napięcie mięśni (dziecko staje się wiotkie),
- utrudniony kontakt z dzieckiem lub bladość skóry (w ciągu 2 dni po szczepieniu),
- drgawki (w ciągu 2 dni po szczepieniu),
- zaburzenia przytomności lub wyraźna, niepokojąca zmiana zachowania dziecka (apatia, brak kontaktu),
- krew w stolcu lub wymioty zawierające żółć w ciągu miesiąca (a zwłaszcza w ciągu 7 dni) po podaniu szczepionki doustnej.
Bardzo rzadko mogą wystąpić inne niepożądane odczyny poszczepienne, takie jak poszczepienne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, wstrząs anafilaktyczny.
Ciężkie NOP występują niezwykle rzadko i wynoszą ok. 0,1 proc. w odniesieniu do
zgłoszonych NOP w danym roku. Ciężki odczyn poszczepienny, jakim jest wstrząs anafilaktyczny, występuje u 1-3 osób na jeden milion podanych dawek szczepionki. W ciągu ostatnich 20 lat w Polsce nie zanotowano zgonu, który mógłby mieć związek z podaniem szczepionki.
Po podaniu szczepionki MMR (przeciwko odrze, śwince i różyczce) może wystąpić na ciele dziecka wysypka. Powinna ustąpić po maksymalnie 2 tygodniach i nie wymaga leczenia. Reakcje miejscowe po podaniu szczepionki MMR występują raz na 10 podanych dawek.
Po szczepionce MMR mogą także wystąpić drgawki gorączkowe, w okresie 5-14 dni od podania dawki. Częstotliwość występowania oceniana jest na jeden epizod na 3-4 tys. zaszczepionych dzieci.
Jeżeli podejrzewamy u dziecka wystąpienie NOP trzeba jak najszybciej powiedzieć o tym lekarzowi, a jeżeli jest taka potrzeba, wezwać pogotowie. Lekarz, po zbadaniu dziecka, w odpowiedni sposób zareaguje. Jeżeli będzie podejrzewać odczyn poszczepienny, to oprócz pomocy dziecku, wypełni formularz zgłoszenia NOP i przekaże go do sanepidu.
Aby uśmierzyć ból w miejscu ukłucia, warto zrobić okład z roztworu sody oczyszczonej (łyżeczka sody na pół szklanki letniej wody). Nasączaj okład co pewien czas. Jeżeli wystąpi gorączka przekraczająca 38 stopni, podaj dziecku lek przeciwgorączkowy. Zwykle takie objawy, jak zaczerwienienie, bolesność, płacz, trwają zaledwie kilka godzin (maksymalnie 24-48 godzin). O każdym takim objawie poinformuj lekarza przy najbliższej wizycie. Może to mieć znacznie przy kolejnym szczepieniu.
NOP może wystąpić po każdym
rodzaju szczepionek: monowalentnych i skojarzonych. Liczba antygenów zawartych w szczepionce nie jest czynnikiem ryzyka występowania NOP-ów.
Sposób postępowania z przypadku wystąpienia NOP:
Monitorowanie niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP) jest kluczowym narzędziem służącym ocenie bezpieczeństwa szczepionek stosowanych w kraju. W Polsce od ponad 20 lat jest obowiązek zgłaszania przypadków wystąpienia NOP do Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych.
Są one następnie przesyłane do Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny. Jeżeli badania potwierdzą szkodliwość szczepionki, PZH występuje o wycofanie z obrotu danej serii szczepionki.
Dziecko przed szczepieniem powinno być zawsze dokładnie zbadane przez lekarza. Pediatra powinien zwrócić uwagę, czy u dziecka nie występują objawy infekcji. Nie powinno się szczepić dziecka, jeżeli:
- jest chore,
- ma gorączkę,
- kaszel,
- katar,
- zachowuje się inaczej niż zwykle.
Ważny jest także wywiad z rodzicami. Istotne są informacje dotyczące rozwoju dziecka i historia jego zdrowia, np. czy w przeszłości dziecko nie miało drgawek, problemów neurologicznych lub innych niepożądanych objawów.
Lekarz powinien przeprowadzić z rodzicami wywiad alergiczny, sprawdzając, czy dziecko nie jest na nic uczulone. Dopiero po tak dokładnym badaniu można podjąć decyzję, czy można szczepić dziecko, czy nie.
Szczepionki, które dostają dzieci, są bardzo dokładnie badane, zanim znajdą się w aptekach i w czasie, gdy są używane. Nie każda szczepionka jest jednak dobra dla każdego dziecka. Dlatego przed zaszczepieniem warto dokładnie przeczytać ulotkę dołączoną do preparatu.
Znajdziemy w niej informację, o tym, jakie są przeciwwskazania do szczepienia: trzeba sprawdzić, czy u naszego dziecka nie występują żadne z nich. Jeżeli mamy wątpliwości, porozmawiajmy na ten temat z pediatrą. Dopiero potem podejmijmy decyzję o szczepieniu.
W ulotce znajdziemy też informacje o możliwych odczynach poszczepiennych.
Tiomersal jest alergenem, który może powodować reakcje skórne, ale występują one bardzo rzadko. Od ponad 13 lat w Polsce obowiązuje zalecenie, aby w ulotce dołączonej do każdej szczepionki, która zawiera tiomersal umieszczona była informacja o możliwości wystąpienia reakcji uczuleniowej.
Zobacz także:
