Onomatopeja: definicja, funkcje, dużo przykładów i ćwiczenia
Co to jest onomatopeja? Jaką rolę pełni w utworach literackich? Jak bezbłędnie rozpoznać onomatopeję wśród innych środków stylistycznych? Wbrew pozorom, odpowiedzi na te wszystkie pytania mogą okazać się prostsze, niż myślisz.
Zanim przejdziemy do definicji onomatopei, powiedzmy sobie wprost: z onomatopejami większość z nas miała do czynienia od wczesnego dzieciństwa. Kiedy? Za każdym razem, gdy czytano nam książeczki, o tym „jak robi” krówka, a jak kotek czy kurka. Albo gdy słuchaliśmy „Lokomotywy” lub „Ptasiego radia” Juliana Tuwima. Ponieważ wszystkie te: „muuu”, „miau”, „kokoko”, „uf”, „puf”, „tijo, trijo,tru, tru,lu,lu, lu” to właśnie onomatopeje. Sprawdź, co warto wiedzieć o tym środku stylistycznym.
Spis treści:
Co to jest onomatopeja [plus przykłady]
Zgodnie z definicją, onomatopeja to jeden ze środków stylistycznych. Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) to wyrazy naśladujące swym brzmieniem dźwięki kojarzące się z określonym zjawiskiem lub brzmienie zjawiska.
W języku polskim znajdziemy cały szereg wyrazów onomatopeicznych, których brzmienie wyraźnie nawiązuje do zjawiska, które opisują: szelest, chrzęst, bulgot, szum, plusk, chlapa, itp. Na przykład:
Umilkły ptaki. Czasem coś tam zakracze, zaćwierka. Czasem dzięcioł zapuka w chore drzewo. I znowu cisza. Zleci suchy liść, a wiatr, przycupnięty na chwilę w krzakach, poniesie ten szelest razem z cichutkim szmerem rozsiewanych nasion.
M. Kowalewska: Późna jesień
Inne przykłady onomatopei:
Do taktu turkoce i puka, i stuka to:
Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to.
J. Tuwim: Lokomotywa
***
Zakukała: kuku! Kuku!
Na to dzięcioł: stuku! Puku!
J. Tuwim: Ptasie radio
***
Spotkał katar Katarzynę
– A-psik!
Katarzyna pod pierzynę
– A-psik!
J. Brzechwa: Katar
***
Śnieg jeszcze leży na polach, a już słychać głos wiosny.
Płynie spod chmur. Jest cichy i dźwięczny:
– Tiurli-tirdi-tji… Tiurli-tirdi-tji…
M. Kowalewska: Posłuchaj
***
– Same rymy nie wystarczą — westchnąłem, a ścienny zegar dodał po swojemu:
Tik-tak! Tik-tak!
Co za wiersz,
gdy sensu brak?
S. Grabowski, M. Nejman: O gadającym zegarze i maszynie do pisania wierszy
***
Ale wichry wiały wciąż, bez mała całą niedzielę, a bez folgi żadnej ni przestanku. Dnie to tam jeszcze jako tako człowiek strzymać wstrzymał, że to ino ci się wiedli na świat, kogo potrzeba gnała, drugie zaś po chałupach siedzieli i końca wyglądali, ale noce były nie do wytrzymania, a przyszły akuratnie jasne, rozgwiażdżone i w górze ciche, ino na ziemi wichura odprawiała diabelskie gody, jakby się naraz ze sto chłopa obwiesiło, że i zasnąć nie było można, jakże, kiej szły takie ryki, trzaski, łomoty i hurkotania, jakby tysiące pustych wozów a w pędzie największym przejeżdżało po grudzie, a te tętenty, od których ziemia drżała, a te hukania Bóg wie czyje, te wrzaski, te wycia!
W. S. Reymont: Chłopi (Zima)
***
Wszystkie jednak huki, zgrzyty i krzyki zwyciężała wiecznie wesoła piosenka dziewcząt odgarniających słomę.
St. Żeromski: Przedwiośnie
Jeszcze więcej przykładów onomatopei znajdziesz w ćwiczeniu 1. dotyczącym dźwiękonaśladownictwa w utworach literackich.
Funkcje onomatopei [plus przykłady]
Jaką rolę odgrywają onomatopeje w utworach literackich? Bardzo ważną: pozwalają odczuwać emocje towarzyszące różnego rodzaju zjawiskom, jak np. prawdziwej burzy, ulewie, delikatnym powiewom wiatru, pohukiwaniu sowy, smażeniu placków na skwierczącym oleju i wielu innym. Dzięki onomatopejom odbiorcy mogą dosłownie wczuć się w utwór.
Wyobraź sobie, że czytasz książkę. Który z opisów bardziej przemawiałby do twojej wyobraźni?
Szliśmy przez las. Zewsząd otaczały nas różne odgłosy.
Czy:
Szliśmy przez las. Puchacze pohukiwały, gałązki z trzaskiem pękały na każdym kroku, wiatr wciąż szeleścił w suchych liściach.
Podsumowując, rola onomatopei polega na:
- rozbudzaniu emocji odbiorcy,
- oddziaływanie na wyobraźnię odbiorcy,
- budowanie nastroju,
- odzwierciedlaniu rzeczywistości świata przedstawionego w utworze.
Onomatopeja: ćwiczenia
Ćwiczenie 1. Wskaż onomatopeje i wyrazy dźwiękonaśladowcze
Szuru szu, szuru szu, pan odkurzacz poszedł w ruch.
Jeździ wkoło po podłodze, warczy przy tym bardzo srodze.
Szuru szu, szuru szu, wjeżdża wszędzie w zakamarki,
czyści też najmniejsze szparki.
B. Kołodziejski: Odkurzacz
***
Wicher szarpie siwym dymem,
A coś: – świr-świr – za kominem,
To świerszcze! To świerszcze zagrały!
Jeden u ciemnej powały, wtulony w drzewo sczerniałe,
drugi za cegłą zwietrzałą
Znamy tę małą rodzinę!
Świr-świr-świr – za ciepłym kominem […]
H. Januszewska: Świr-świr – za kominem
***
Zima, zima, zima, pada, pada śnieg
Jadę, jadę w świat sankami
Sanki dzwonią dzwoneczkami:
Dzyń, dzyń, dzyń
Dzyń, dzyń, dzyń
Dzyń, dzyń, dzyń
***
Jak nie chcesz wierzyć,
to nie wierz,
ja się tym wcale nie zmartwię.
Lecz kiedyś
na krzywej wieży
żył kot,
co grać umiał na harfie. […]
– Brrdim…
– Brrdam…
– Brrdum…
Grywał co wieczór.
Brrdim – brrdam – brrdum –
słodko, w takt walca.
W. Badalska: Muzyka na krzywej wieży
***
Ćwiczenie 2. Jakim zjawiskom towarzyszą lub mogą towarzyszyć poniższe wyrazy dźwiękonaśladowcze?
szmer
plusk
kołatanie
skrzypienie
łopotanie
chrupanie
mlaskanie
cmokanie
chlupot
zgrzyt
bzyczenie
brzęk
Ćwiczenie 3. Który z odgłosów z ćwiczenia 2 lubisz najbardziej i dlaczego?
Odpowiedzi
Ćw. 1
Szuru szu, szuru szu, pan odkurzacz poszedł w ruch.
Jeździ wkoło po podłodze, warczy przy tym bardzo srodze.
Szuru szu, szuru szu, wjeżdża wszędzie w zakamarki,
czyści też najmniejsze szparki.
B. Kołodziejski: Odkurzacz
***
Wicher szarpie siwym dymem,
A coś: - świr-świr – za kominem,
To świerszcze! To świerszcze zagrały!
Jeden u ciemnej powały, wtulony w drzewo sczerniałe,
drugi za cegłą zwietrzałą
Znamy tę małą rodzinę!
Świr-świr-świr- za ciepłym kominem […]
H. Januszewska: Świr-świr – za kominem
***
Zima, zima, zima, pada, pada śnieg
Jadę, jadę w świat sankami
Sanki dzwonią dzwoneczkami:
Dzyń, dzyń, dzyń
Dzyń, dzyń, dzyń
Dzyń, dzyń, dzyń
***
Jak nie chcesz wierzyć,
to nie wierz,
ja się tym wcale nie zmartwię.
Lecz kiedyś
na krzywej wieży
żył kot,
co grać umiał na harfie. […]
– Brrdim…
– Brrdam…
– Brrdum…
Grywał co wieczór.
Brrdim – brrdam – brrdum –
słodko, w takt walca.
W. Badalska: Muzyka na krzywej wieży
Ćw. 2
szmer, np. wiatru w gałęziach drzew
plusk, np. wody lub deszczu
kołatanie, np. kołatką
skrzypienie, np. drzwi
łopotanie, np. skrzydeł, flagi
chrupanie, np. czipsów, sucharów, orzechów
mlaskanie, np. przy jedzeniu zupy,
cmokanie, np. przy pocałunkach
chlupot, np. podczas chodzenia po kałużach
zgrzyt, np. klucza w drzwiach
bzyczenie, np. komara, muchy
brzęk, np. naczyń, upadających kluczy
Zobacz także: