Problemy z zachowaniem dziecka? Te techniki to zmienią!

W psychologii behawioralnej w centrum uwagi jest zachowanie dziecka. Behawiorysta jest obserwatorem – dokładnie obserwuje i opisuje zachowanie, a następnie usiłuje je zmienić. Terapia behawioralna, za pomocą swoich narzędzi i systemów motywacyjnych, ma na celu nauczenie dziecka pożądanych zachowań.

Którym dzieciom przydadzą się metody behawioralne?

Techniki behawioralne stosuje się z powodzeniem m.in. w terapii dzieci z ADHD czy zespołem Aspergera. Metody polecane przez behawiorystów można stosować w domu (rodzice), szkole (nauczyciele) i podczas terapii (terapeuci). Celem terapii behawioralnej jest modyfikowanie aktualnie występujących objawów czy problemowych zachowań przy zastosowaniu metod behawioralnych, opartych na różnych technikach uczenia.

Techniki behawioralne są przydatnym narzędziem pracy z dzieckiem z różnego rodzaju trudnymi zachowaniami, np.:

nadruchliwością,
nadpobudliwością,
zaburzeniami uwagi,
agresją,
nieradzeniem sobie z emocjami,
niewykonywaniem poleceń,
niestosowaniem się do obowiązujących zasad.

Klasyczna psychologia behawioralna nie skupia się więc na przyczynach problemów, potrzebach czy emocjach, które mogą wywoływać niepożądane zachowania dziecka, a na uczeniu odpowiedniego zachowania, które ma zastąpić to niewłaściwe.

Skuteczność metod behawioralnych

Techniki proponowane przez behawiorystów mogą być stosowane jako stałe zasady domowe lub awaryjnie, w sytuacji, gdy pojawiają się problemy. Aby były skuteczne, rodzic (i/lub terapeuta) muszą trzymać się następujących założeń:

trzeba stosować daną metodę przez około 2 tygodnie;
jeśli po 2 tygodniach nie ma żadnej zmiany w zachowaniu, należy zmienić lub zmodyfikować metodę;
sukcesem określa się 20 proc. poprawę zachowania, np. wybuchy złości dziecka trwają krócej i są mniej intensywne.

Aby mówić o długotrwałej zmianie zachowania, musisz wprowadzić daną metodę na dłużej i nie rezygnować z niej po zauważeniu poprawy.

Wzmacnianie i wygaszanie niepożądanych zachowań

Wzmacnianie negatywnych zachowań dziecka może – paradoksalnie – przebiegać nawet poprzez "domowe kazania" czy zezłoszczenie się na dziecko. W ten sposób uczy się ono, że złe zachowanie wywołuje "nagrodę" w postaci uwagi rodzica. W psychologii behawioralnej nazywane to jest "negatywną uwagą". By dziecko przestało jej poszukiwać, autorzy książki "Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna", Artur Kołakowski i Agnieszka Pisula, psychiatrzy i terapeuci poznawczo-behawioralni, radzą, aby:

jak najczęściej nagradzaj dziecko za pozytywne zachowania;
poświęcaj dziecku dużo uwagi;
nie nagradzaj niewłaściwych zachowań, czyli ignoruj je lub wyciągaj konsekwencje behawioralne.

Spójrzmy na kilka narzędzi używanych przez behawiorystów – jak je stosować i na czym polegają?

Przegląd narzędzi behawioralnych: ustalanie zasad

Zanim zaczniesz stosować techniki behawioralne, powinnaś wraz z dzieckiem ustalić, jakie zasady obowiązują w waszym domu (przedszkolu, szkole itp.). Być może świat, w którym nie ma tylu zasad i reguł, jawi się nam jako przyjemniejsze miejsce do życia, jednak to właśnie zasady i granice są potrzebne, żebyśmy czuli się bezpiecznie. Jest to szczególnie ważne dla dzieci, które bardzo potrzebują jasnych reguł, często jednak wcale nie wiedzą, czego się od nich oczekuje, zwłaszcza że zasady panujące w domu zmieniają się np. w zależności od nastroju rodzica.

Behawioralny system zasad to rodzaj szczegółowej instrukcji dla dziecka, dzięki której zawsze wie, jak powinno się zachowywać. Dobra zasada ma następujące cechy:

zawiera wskazówkę (np. "Odrabiając zadanie, nie oglądamy telewizji");
jest krótka (łatwiej ją zapamiętać!);
jest sformułowana pozytywnie (np. "Klocki chowamy do pudełka", zamiast: "Nie zostawiamy klocków na podłodze").

Jak wprowadzać zasady?

Wprowadzając zasady, trzymaj się następujących zaleceń behawiorystów:

wprowadzaj 1 zasadę na raz, maksymalnie dochodzimy do 6;
często przypominaj zasady, by dziecko je zapamiętało;
zasady obowiązują wszystkich członków rodziny;
trzeba ich zawsze przestrzegać;
nie podlegają dyskusji.

Ustalanie konsekwencji w terapii behawioralnej

Kiedy ustaliliście już zasady, przychodzi pora na określenie konsekwencji ich łamania. Konsekwencja w technice behawioralnej:

wyciągana jest zaraz po niewłaściwym zachowaniu;
jest zapowiedziana;
odpowiednia do skali przewinienia;
doprowadzona do końca (dobrze się zastanów, zanim dasz dziecku miesięczny szlaban na oglądanie TV!)

Spodziewaj się tego, że w momencie wyciągania konsekwencji dziecko będzie niezadowolone. Może płakać, błagać lub kłócić się z tobą, po to, by uniknąć konsekwencji. Kluczem do skutecznego stosowania konsekwencji w terapii behawioralnej jest stanowcze jej egzekwowanie. W momencie jej wyciągania skup się na informowaniu dziecka o złamaniu zasady, a nie na emocjach. Co może być konsekwencją? Na przykład brak bajki na dobranoc, jeśli dziecko nie odrobiło zadania. Istnieją również konsekwencje naturalne, np. dziecko nie chciało się ubrać, więc nie zdążyło do kina – konsekwencją naturalną jest nieobejrzenie filmu.

Nagrody behawioralne

W różnych metodach behawioralnych dziecko może otrzymać nagrodę za swoje zachowanie. Nie musi to być nagroda materialna, ale coś miłego, na co umówicie się wspólnie. Przykładami takich nagród za zachowanie mogą być np.:

dziecko wybiera w niedzielę, co zje na śniadanie;
może grać na komputerze 30 minut dłużej;
wspólne oglądanie bajki wybranej przez dziecko;
gra z mamą w planszówkę.

Ważne, aby nagrody były dostosowane do wieka dziecka i żeby nie mylić ich z prawami dziecka. Co to znaczy? Dziecko ma prawo do śniadania, ale już wybór tego, co zje, zwykle należy do rodzica. Jeśli może samo wybrać, jest to nagrodą. Dziecko ma prawo do zabawy, ale gra z mamą w wybraną przez siebie planszówkę może być nagrodą.

Pochwały terapeutyczne

Pochwała to jedna z podstawowych technik behawioralnych, stosowanych do zmiany niepożądanych zachowań dziecka, ponieważ:

motywuje dziecko do wykonywania obowiązków;
buduje pozytywną samoocenę dziecka;
utrwala pozytywne zachowania;
jest dla dziecka informacją o tym, co jest akceptowalnym zachowaniem.

Stosując terapeutyczne pochwały, powinnaś chwalić dziecko za każdym razem, kiedy zaobserwujesz u niego pożądane zachowanie, które chcesz utrwalić, bo pojawia się rzadko, np. kiedy dziecko schowało klocki do pudełka, podzieliło się ciastkiem z bratem, odrobiło zadanie bez protestów itp. Chwal dziecko często, nawet kilka razy dziennie.

Dobrze skonstruowana pochwała behawioralna składa się z 3 elementów:

opis zachowania – opisujesz, co widzisz, jakbyś robiła zdjęcie ("Podzieliłeś się ciastkiem z bratem", "Klocki są w pudełku");
nazwa cechy – wybierasz cechę, którą chcesz wzmocnić ("To się nazywa koleżeństwo", "Jesteś życzliwy", "To się nazywa porządek");
pozytywna emocja – nazwij to, co czujesz ("Cieszę się", "To mi się podoba").

Skoro poznałaś już główne narzędzia behawioralne, przejdźmy do kilku stosowanych przez behawiorystów technik służących zmianie niewłaściwych zachowań dziecka.
[CMS_PAGE_BREAK]

Techniki behawioralne: zasada babuni, czyli zasada Premacka

Skuteczną metodą behawioralną służącą uzyskaniu pożądanego zachowania u dziecka jest również zasada Premacka (nazwana tak na cześć jej twórcy, behawiorysty Davida Premacka). Nazywana również zasadą babuni, sprowadza się w skrócie do tego, że czynności, które dziecko lubi, wykorzystujemy do skłonienia go do wykonania czynności mniej przyjemnych.

Przykłady zasady babuni:

"Na komputerze grają te dzieci, które odrobiły lekcje"
"Słodycze jedzą te dzieci, które zjadły obiad"
"Czytam książkę dziecku, które schowało klocki do pudełka".

W myśl zasady Premacka, jeśli dziecko robi najpierw coś miłego, a potem mniej lubianego, ta nielubiana czynność staje się dla niego karą, bo musiało przerwać zabawę. Jeśli jednak przyjemność ma nastąpić dopiero po mniej ciekawym zadaniu, sprzątanie, uczenie się itp. staje się czynnością zyskowną.

Zmiana A

Ta technika behawioralna ma na celu niedopuszczenie do złego zachowania. Warto po nią sięgać w pierwszej kolejności. Chodzi o to, by tak zmienić otoczenie, by dziecko nie zachowało się w sposób, który jest nieakceptowany. Jak to zrobić? Przyjrzyj się temu, kiedy dziecko zachowuje się źle i zmień jego otoczenie w taki sposób, żeby zachowanie się nie powtarzało, np.

jeśli twoje dziecko rano wpada w histerię, bo nie znosi pośpiechu, wstawajcie wcześniej;
jeśli nie może skupić się na odrabianiu lekcji, stwórz mu takie warunki, żeby w otoczeniu nie było żadnych rozpraszających bodźców,
jeśli wyjście z nim do sklepu jest wyczerpujące, staraj się tak planować zakupy, by nie zabierać ze sobą dziecka.

Przeczytaj też, jak w 6 krokach wydawać skuteczne polecenia.

Systemy żetonowe

Ta popularna metoda behawioralna jest skutecznym systemem motywacyjnym. Polega na zbieraniu przez dzieci punktów za wykonanie jakiegoś zadania, stosowanie się do zasad itd. Punkty sumują się , a ich liczba odpowiada konkretnej nagrodzie. I tak np. 3 punkty mogą oznaczać grę w planszówkę z tatą, ale dziecko może zbierać punkty dalej i nazbierać ich na przykład 7, za co może wybrać film na rodzinny seans filmowy, a nawet 20, za co w nagrodę pójdzie do zoo/kina itd.

Kodeks złości

Musisz pamiętać o tym, że złość jest potrzebnym uczuciem, zły może być tylko sposób jej okazywania. Tłumacz to dziecku i wyposaż je w odpowiednie narzędzia do radzenia sobie z silnymi emocjami. Kodeks złości jest dużą pomocą w pracy z dzieckiem, które nie radzi sobie z gniewem, reaguje agresywnie, nie potrafi konstruktywnie wyrażać złości. Polega on na sporządzeniu wspólnie kontraktu, a którym spisujecie, jak można zachowywać się w ataku złości, a czego nie wolno robić. Tu także warto pokusić się o sformułowania pozytywne, które – jak udowodniono w badaniach – są skuteczniejsze, np.

"Trzymamy ręce przy sobie", zamiast "Nie bijemy"
"Mówimy cicho", zamiast "Nie krzyczymy".

Po ustaleniu tych zasad przechodzimy do uzgodnienia konsekwencji ich złamania i nagród za ich przestrzeganie.

Krytyka metod behawioralnych

Techniki behawioralne mają też swoich przeciwników, np. wśród wyznawców rodzicielstwa bliskości czy psychologów humanistycznych. Metodom stosowanym przez behawiorystów zarzuca się, że są swoistą manipulacją dzieckiem, formą treningu, a nawet przekupstwa (nagrody, punkty itd.) i nie starają się dojść do sedna problemu: dlaczego dziecko zachowuje się tak, a nie inaczej, gdzie leży źródło trudności, zamiast tego skupiają się tylko na zachowaniu, bez dociekania, jakie potrzeby dziecka należy zaspokoić. Należy jednak pamiętać, że w przypadku naprawdę trudnych zachowań lub zaburzeń lękowych, ADHD czy zespołu Aspergera metody behawioralne są nie tylko skuteczne, ale niosą też realną pomoc dziecku, ułatwiając mu funkcjonowanie wśród ludzi.

na podstawie: "Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna", Artur Kołakowski, Agnieszka Pisula, wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2011

Zobacz też: