Eliza Orzeszkowa: biografia dla ucznia i uczennicy

Eliza Orzeszkowa to nie tylko wybitna pisarka i intelektualistka, ale także działaczka społeczna i aktywistka o liberalnych, demokratycznych poglądach. Co ciekawe, swoją twórczością, jak i życiową postawą dążyła do wyzwolenia kobiet z mieszczańskiej, konserwatywnej obyczajowości. Przedstawiamy życiorys pisarki, jej najważniejsze dzieła, rolę, jaką odegrało w jej życiu powstanie styczniowe oraz ciekawostki dotyczące jej biografii i twórczości.

Eliza Orzeszkowa:

• biografia
• najważniejsze dzieła
• powstanie styczniowe
• ciekawostki

Eliza Orzeszkowa: biografia

Eliza Orzeszkowa, urodziła się 6 czerwca 1841 w Milkowszczyźnie (obecnie wieś w Białorusi), a zmarła 18 maja 1910 roku w wieku 69 lat w Grodnie. To najwybitniejsza polska pozytywistka w nurcie realizmu, powieściopisarka, nowelistka i działaczka społeczna, a także emancypantka (porównywana do George Sand).

Orzeszkowa pochodziła z zamożnej rodziny. W wieku trzech lat, po śmierci ojca, mała Eliza wraz z rodziną (matką, babcią, siostrą i mamką) przeniosła się do Grodna, a w wieku jedenastu lat kontynuowała naukę na pensji sióstr sakramentek w Warszawie (tam poznała Marię Wasiłowską, czyli późniejszą Marię Konopnicką).

Po powrocie do Grodna za namową matki wyszła za mąż za szesnaście lat starszego Piotra Orzeszkę i wraz z mężem przeprowadziła się do majątku w Ludwinowie. Małżeństwo jednak nie było udane. Być może dlatego para nie doczekała się dzieci. Skonfliktowana z mężem Orzeszkowa przeniosła się do Warszawy. Jednak w przeddzień powstania styczniowego (1863 r.) wróciła do Ludwinowa. Niestety po aresztowaniu jej męża za domniemany udział w powstaniu majątek został skonfiskowany, a pisarka była zmuszona przenieść się do Milkowszczyzny.

Kilka lat później za namową swojego przyjaciela i przyszłego męża, Orzeszkowa sprzedała ziemię i na stałe przeniosła się do Grodna. Tam nastąpił rozkwit jej twórczości. Pisarka nadal aktywnie działała również na rzecz osób potrzebujących, m.in. prowadziła pensję dla niezamożnych dziewcząt. Zmarła w 1910 roku po ciężkiej chorobie serca.

Eliza Orzeszkowa: najważniejsze dzieła

Twórczość Orzeszkowej rozkwitła po upadku powstania styczniowego. Pisarka zadebiutowała w wieku 25 lat opowiadaniem „Obrazek z lat głodowych”. Szczyt jej twórczości przypadł na lata 80. XIX wieku.

Zgodnie z założeniami pozytywizmu, dzieła Orzeszkowej mają nie tylko dydaktyczny i moralizatorski charakter, cechuje je także realizm i naturalizm.

Najważniejsze dzieła:

Nowele:

•  „Dobra pani” (wyd. 1888 r. w zbiorze „Panna Antonina”),
• „A, B, C…” (wyd. 1884 r.)
• „Gloria victis”, (wyd. 1910 r.)
• „Melancholicy”, (wyd. 1896 r.)

Powieści:

• „Marta” (1873 r.)
• „Meir Ezofowicz” (1878 r.)
• „Dziurdziowie” (1885 r.)
• „Pompalińscy”, (1878 r.)
• „Cham”, (1888 r.)
• „Nad Niemnem”, (1888 r.)

Publicystyka społeczna:

• „Kilka słów o kobietach”, (1870 r.)
• „Patriotyzm i kosmopolityzm”, (1880 r.)
• „O Żydach i kwestii żydowskiej”, (1882 r.)

Eliza Orzeszkowa: powstanie styczniowe 1863-1864

Powstanie styczniowe miało ogromny wpływ na życie i twórczość Elizy Orzeszkowej. Jako patriotka pisarka zaangażowała się w działania powstańcze. Dostarczała pocztę, przewoziła ubrania, żywność oraz różnego rodzaju medykamenty dla powstańców (swoje wspomnienia opisała między innymi w noweli „Gloria victis”). 

W Ludwinowie, najprawdopodobniej za zgodą męża, udzieliła schronienia rannemu gen. Romualdowi Trauguttowi, dowódcy powstania styczniowego, a później potajemnie przewiozła go prywatną karetą do granicy Królestwa. Z tego powodu Piotr Orzeszko został osądzony i zesłany na Sybir, a jego majątek skonfiskowano.

Orzeszkowa, pozbawiona majątku męża, powróciła do Milkowszczyzny i rozpoczęła starania o unieważnienie ślubu, który otrzymała kilka lat później. Te dramatyczne wydarzenia najprawdopodobniej zaważyły na pragmatycznej postawie życiowej Orzeszkowej i ugruntowały jej przekonania o potrzebie edukacji najniższych warstw społecznych, emancypacji kobiet, prawa do realizowania się w pracy zawodowej, a także otwartości i tolerancji wobec „inności”.

Eliza Orzeszkowa: ciekawostki

• Elżbieta Pawłowska – tak brzmi prawdziwe imię i nazwisko panieńskie Elizy Orzeszkowej. Mała Elżbieta była przez mamę nazywana Lisą, stąd imię Eliza. Nazwisko Orzeszkowa przyjęła po mężu.
• Eliza Orzeszkowa (wtedy jeszcze Pawłowska) wyszła za mąż za Piotra Orzeszkę w wieku 17 lat. Zawarła małżeństwo z rozsądku – nastolatka chciała wyzwolić się spod despotycznej kurateli matki.
• Po ślubie Orzeszkowa założyła szkółkę wiejską dla dzieci z okolic Ludwinowa. Nauczanie nie było do końca jawne, ponieważ Orzeszkowa nauczała w języku polskim.
• Po unieważnieniu małżeństwa z Piotrem Orzeszką w 1869 roku Eliza Orzeszkowa związała się ze Stanisławem Nahorskim, z którym przez lata żyła bez ślubu (Nahorski był formalnie w związku małżeńskim). Para pobrała się w dopiero w 1894 roku.
• W latach 1879-1882 Orzeszkowa była współwłaścicielką wydawnictwa i księgarni w Wilnie.
• Dwukrotnie Eliza Orzeszkowa była nominowana do Nagrody Nobla (w roku 1905 i 1909), jednak nagrody nigdy nie dostała.
• Powieści i nowele Elizy Orzeszkowej przetłumaczono na ponad 20 języków.

Zobacz także:

• „Gloria victis”: bohaterowie + krótki opis postaci
• Lektury do liceum i technikum 2022/2023: pozycje obowiązkowe i uzupełniające
• Matura 2023: co się zmieni w nowej Formule? [ZASADY, TERMINY]